Spis treści
Czym jest wyzysk?
Ustawodawca odnosi się do kwestii wyzysku poprzez wskazanie sposobu zachowania osoby owy wyzysk stosującej w kontakcie z innym podmiotem prawa. Mianowicie, jeżeli jedna ze stron stosunku prawnego (np. umowy sprzedaży), wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu wartość jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku, gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy.
Osoba, która padła ofiarą wyzysku, może wystąpić do drugiej strony stosunku prawnego (innymi słowy, do osoby, z którą zawarła krzywdzącą umowę) z:
- żądaniem zmniejszenia swojego świadczenia;
- żądaniem zwiększenia należnego jej świadczenia;
- żądaniem unieważnienia umowy.
Warto nadmienić przy tym, że żądanie zmniejszenia swojego świadczenia oraz żądanie zwiększenia należnego świadczenia (zob. wyżej) można łączyć.
Kto może paść ofiarą wyzysku?
W zasadzie zawarcie każdej odpłatnej umowy może być połączone z wyzyskiem. Ważne przy tym jest wystąpienie rażącej niewspółmierności świadczeń stron. Przykładowo, można zaprezentować prosty stan faktyczny, według którego do zawarcia umowy sprzedaży (kupna) samochodu osobowego stają dwie osoby. Jeżeli sprzedający, wykorzystując np. fakt podeszłego wieku kupującego lub brak doświadczenia w zakresie metod ustalania wartości pojazdów, doprowadzi do zawyżenia ceny pojazdu, będzie można mówić o wyzysku. Należy jednak z całą stanowczością podkreślić, że owe zawyżenie ceny powinno być „rażące”. Rażące zawyżenie ceny wystąpi np. wtedy, gdy kupujący zobowiązany będzie do uiszczenia kwoty 50000 zł w zamian za przeniesienie własności nieodrestaurowanego pojazdu marki Fiat 126p, czyli popularnego „malucha”, z rocznika 1988.
Zawarta umowa jest ważna
Słusznie przyjęto w orzecznictwie sądowym (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 września 2013 r., sygn. akt: I ACa 545/13), że nawet, gdy osoba, która padła ofiarą wyzysku, chce skorzystać z najdalej idącego uprawnienia, czyli unieważnienia umowy, to roszczenie to przybiera postać żądania unieważnienia umowy, a nie stwierdzenia jej nieważności. Umowa zawarta dla wyzysku nie jest więc, od początku, bezwzględnie nieważna z mocy samego prawa, lecz „wzruszalna”. Ponadto, ważne jest to, aby zawartą umowę ukształtować zgodnie z zasadą ekwiwalentności wzajemnych świadczeń. Dopiero wówczas, gdy nie ma możliwości wprowadzenia do zawartej, ważnej umowy korekty urzeczywistniającej ową zasadę (ze względu na nadmierne utrudnienie), otwiera się droga do żądania unieważnienia umowy.
Konieczna jest świadomość wyzyskującego
Dla zastosowania przepisów o wyzysku należy wskazać, że wyzyskujący, przy zawarciu umowy, był świadomy zarówno przymusowego położenia, niedołęstwa lub niedoświadczenia drugiej strony, jak i rażącej dysproporcji świadczeń. Do zastosowania przepisów o wyzysku nie uprawnia jakakolwiek różnica wartości świadczeń stron (będąca w gospodarce rynkowej zjawiskiem normalnym), ale tylko różnica rażąca, czyli bardzo znaczna, oczywista, rzucająca się w oczy, zmierzająca np. do wyzyskania przymusowego położenia pokrzywdzonego przez jego kontrahenta. To właśnie ten czynnik, naganny z punktu widzenia norm moralnych, prowadzi do ograniczenia skuteczności umowy. (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 12 lipca 2013 r., sygn. akt: I ACa 201/13).
Możliwość ograniczona w czasie
Uprawnienia „ofiary” wyzysku wygasają z upływem lat dwóch od dnia zawarcia umowy. Z upływem tego terminu nie ma możliwości powołania się wobec drugiej strony umowy na wyzysk. Nie można wówczas występować z żadnym z wyżej zaprezentowanych żądań.
Podstawa prawna
Art. 388 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121.).
Orzecznictwo
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 18 września 2013 r., sygn. akt: I ACa 545/13.
Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 12 lipca 2013 r., sygn. akt: I ACa 201/13.
Teksty powołanych w powyższym artykule orzeczeń dostępne są w bazie Portalu Orzeczeń Sądów Powszechnych pod adresem http://orzeczenia.ms.gov.pl.
