Wprowadzenie
Upraszczając można stwierdzić, że proste przyjęcie spadku oznacza przejście w pełnym rozmiarze zarówno praw jak i zobowiązań zmarłego na spadkobiercę. Następuje tu ryzyko przejęcia przez spadkobiercę długów, które przewyższają wartość aktywów spadkowych. Inaczej jest w przypadku przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jeżeli w tej sytuacji rozmiar długów przewyższa wartość aktywów – spadkobierca nie jest zobowiązany do ich pokrycia.
Według litery prawa spadkobierca może bądź przyjąć spadek bez ograniczenia odpowiedzialności za długi (przyjęcie proste), bądź przyjąć spadek z ograniczeniem tej odpowiedzialności (przyjęcie z dobrodziejstwem inwentarza), bądź też spadek odrzucić (art. 1012 k.c.). Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone – jak już wspomniano – w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 § 1 k.c.). Brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie jest jednoznaczny z prostym przyjęciem spadku. Jednakże, gdy spadkobiercą jest osoba niemająca pełnej zdolności do czynności prawnych albo osoba, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia, albo osoba prawna, brak oświadczenia spadkobiercy w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 k.c.). Ponadto, jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1016 k.c.).
Skutek przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza pomimo braku oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku
W orzecznictwie sądowym przyjęto, że z przepisu art. 1016 k.c. wynika, iż przewidziany w nim skutek przyjęcia spadku z dobrodziejstwem inwentarza następuje, jeżeli zostaną spełnione dwie przesłanki: przyjęcie spadku przez (co najmniej) jednego spadkobiercę z dobrodziejstwem inwentarza i niezłożenie w terminie żadnego oświadczenia przez (co najmniej) jednego spadkobiercę dochodzącego do dziedziczenia po tym samym spadkodawcy. Kumulatywne spełnienie się obu tych przesłanek powoduje skutek, o którym mowa w przytoczonym przepisie. Pierwsza z wymienionych przesłanek zachodzi nie tylko w wypadku złożenia przez jednego spadkobiercę oświadczenia o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, ale także wówczas, gdy takie przyjęcie spadku wynika z ustawy (zob. art. 1015 § 2 zdanie drugie k.c.). Z drugiej przesłanki zastosowania art. 1016 k.c. wynika, że obejmuje ona jedynie te osoby dochodzące do dziedziczenia, które nie złożyły w terminie żadnego oświadczenia. Nie dotyczy ona natomiast spadkobierców, który złożyli oświadczenie o przyjęciu albo odrzuceniu spadku. W takim wypadku następują skutki prawne stosowne do treści tych oświadczeń, a nie unormowania zawartego w art. 1016 k.c. Możliwość objęcia konkretnego spadkobiercy działaniem art. 1016 k.c. powstaje dopiero wówczas, gdy upłynie termin do złożenia przezeń oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Ocena skutków zastosowania tego przepisu jest zatem zawsze dokonywana ex post, po upływie ustawowego terminu. Do chwili upływu terminu przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. osoba dochodząca do dziedziczenia ma możliwość złożenia oświadczenia zgodnego ze swoją wolą i ukształtowania swojej sytuacji prawnej w sposób autonomiczny, niezależny od tego, czy inni współspadkobiercy przyjęli spadek wprost, czy z dobrodziejstwem inwentarza. Z treści art. 1016 k.c. wynika jednoznacznie, że druga z przesłanek zastosowania tego przepisu zachodzi, jeżeli co najmniej jeden spadkobierca nie złożył w terminie żadnego oświadczenia (oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku). Spełnienie się tak ujętej przesłanki, w sytuacji, w której co najmniej jeden ze spadkobierców złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, powoduje – w myśl art. 1016 k.c. – iż uważa się, że także spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia, nabył spadek z dobrodziejstwem inwentarza. Przeszkodę do zastosowania art. 1016 k.c. może więc stanowić jedynie złożenie oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku, ponieważ powoduje ono nastąpienie skutków prawnych stosownych do treści tego oświadczenia. Nie stanowi jej natomiast upływ przewidzianego w art. 1015 § 1 k.c. terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu albo odrzuceniu spadku, mimo że w zasadzie takie bierne zachowanie się spadkobiercy jest – zgodnie z art. 1015 § 2 zdanie pierwsze k.c. – jednoznaczne z prostym przyjęciem spadku. Z art. 1016 k.c. wynika wprost, że przewidzianym w nim uprzywilejowaniem są objęci ci spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia (por. uzasadnienie postanowienia SN z dnia 20 grudnia 2012 r., sygn. akt: III CZP 89/12) .
Podstawa prawna
Art. 1012, art. 1014, art. 1015, art. 1016 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jednolity: Dz. U. z 2014 r., poz. 121).
Orzecznictwo
Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 20 grudnia 2012 r., sygn. akt: III CZP 89/12 (tekst orzeczenia dostępny jest w bazie orzeczeń Sądu Najwyższego pod adresem http://www.sn.pl).
