W umowie strony mogą zastrzec, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna). Dłużnik nie będzie mógł bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej (art. 483 § 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.; dalej: k.c.).
W literaturze i judykaturze nie wypracowano jednolitego stanowiska co do tego, czy przedmiot świadczenia wykonawcy umowy o roboty budowlane ma charakter podzielny, czy niepodzielny. W wyroku z 14 marca 2002 r. (IV CKN 82/00) Sąd Najwyższy stwierdził, że świadczenie rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest zawsze niepodzielne, a za takie świadczenie uznać należy świadczenie wykonawcy umowy o roboty budowlane obejmujące wybudowanie oczyszczalni. Podobnie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 4 czerwca 2002 r. (I CK 1/02) na temat świadczenia wykonawcy polegającego na wybudowaniu gazociągu. Odmienne stanowisko zajął jednak Sąd Najwyższy w wyroku z 19 marca 2004 r. (IV CK 172/03), w motywach którego wskazał, że świadczenie wykonawcy w umowie o roboty budowlane jest podzielne, bowiem z reguły można je spełnić bez istotnej zmiany przedmiotu świadczenia, a w wyroku z 16 listopada 2005 r. (V CK 350/05, Biul. SN 2006, nr 3, poz. 11), Sąd Najwyższy wyjaśnił, że przesądzenie podzielnego lub niepodzielnego charakteru świadczenia wykonawcy w umowie o roboty budowlane zależy przede wszystkim od postaci przedmiotu wspomnianego świadczenia (niektóre roboty mogą mieć bowiem charakter podzielny), a w każdym razie – od woli stron wyrażonej w umowie.
Przedmiotem umowy o roboty budowlane jest z jednej strony zobowiązanie wykonawcy do wybudowania i oddania przewidzianego w umowie obiektu a z drugiej strony zobowiązanie inwestora do odebrania tego obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. Co do zasady, przedmiotem zobowiązania wykonawcy jest zatem oddanie całości obiektu a nie poszczególnych jego części, zaś przedmiotem zobowiązania inwestora jest odebranie całego obiektu, jego całościowe rozliczenie i zapłata całego umówionego wynagrodzenia. Przedmiotem takiej umowy mogą być jednak także – jak w niniejszej sprawie – określone roboty remontowe, czy polegające na przebudowie już istniejącego obiektu, a zarówno wtedy, gdy wykonawca ma obiekt wybudować, jak i wtedy, gdy ma go wyremontować, czy przebudować, strony mogą się umówić w ten sposób, że przedmiot umowy będzie odbierany częściami za zapłatą wykonawcy jakiejś części umówionego wynagrodzenia. Wprawdzie odbiór częściowy i zapłata części wynagrodzenia za roboty budowlane nie rozlicza stron umowy co do tej części robót ze skutkiem wygaśnięcia ich wszystkich zobowiązań umownych i nie pozbawia możliwości całościowego rozliczenia robót po oddaniu całości obiektu przez wykonawcę i przyjęciu przez inwestora (zob. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 18 września 2014 r., V CSK 633/13).
Sąd Najwyższy – Izba Cywilna w wyrok z dnia 18 września 2014 r. (V CSK 633/13) stwierdził: „skutecznie złożone oświadczenie o odstąpieniu od umowy dotyczące tylko części przewidzianego nią podzielnego świadczenia nie może zniweczyć w całości stosunku obligacyjnego, w jakim pozostawały strony, a częściowe świadczenie spełnione na podstawie i wykonaniu umowy należy oceniać według tejże umowy. Jeśli umowa przewidywała podstawę do naliczania kar umownych w związku z rozmaitymi zdarzeniami, które miały miejsce przed złożeniem oświadczenia o częściowym odstąpieniu od niej, a zdarzenia te mają związek ze świadczeniem częściowo spełnionym, do którego nie odnosi się oświadczenie o odstąpieniu od umowy, to brak jest podstaw do przyjęcia, że oświadczenie to zniweczyło obowiązywanie postanowień umownych mających zastosowanie do tego częściowego świadczenia spełnionego zgodnie z umową. Dotyczy to także postanowień umownych, w których strony zastrzegły kary umowne w związku z rozmaitymi naruszeniami umowy”.
Podsumowując, w przedstawionej sprawie na temat tego, czy strony postrzegały umówione przez nie świadczenia jako podzielne lub niepodzielne trzeba wnioskować na podstawie właściwości przedmiotu tych świadczeń, tego, czy strony przewidywały możliwość ich odbierania i rozliczania częściami, czy takie spełnianie świadczeń mogło zaspakajać ich interesy, czy wiązało się z rozliczeniem wynagrodzenia wykonawcy, a wnioskować o tym można nie tylko na podstawie brzmienia umowy, ale i sposobu zachowania się stron w związku z jej wykonywaniem i gdy przyszło do złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy. W przypadku podzielności świadczenia – przy stosownym zastrzeżeniu umownym – można domagać się kary umownej z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania w odniesieniu do tej części umowy, od której wykonawca nie odstąpił.
Podstawa prawna:
[art. 483 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.)]
