Potrącenie jest instytucją uregulowaną w Kodeksie cywilnym. Dzięki niej strony określonych zobowiązań mogą doprowadzić do umorzenia lub zmniejszenia wysokości zaciągniętego długu. Warto w tym miejscu jednak zaznaczyć, że potracenie nie powinno być utożsamiane z zarzutem potrącenia.
Dokładną regulację powyższej instytucji możemy odnaleźć w art. 498 i n. KC – Gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym. Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 20 lutego 2013 r. (sygn. akt III CZP 106/12) zaznaczył, że jeżeli składający oświadczenie o potrąceniu ma kilka długów może, ale nie jest obowiązany, wskazać, który z nich chce spłacić w wyniku potrącenia. Jeżeli tego nie uczynił, zgodnie z art. 503 KC odpowiednie zastosowanie znajdują przepisy art. 451 KC o sposobie zaliczania zapłaty. Jednakże nie ulega wątpliwości, że art. 451 KC ma odpowiednie zastosowanie tylko w sytuacji, gdy świadczenie dłużnika, a więc w przypadku potrącenia, jego wierzytelność, jest niższa od sumy jego długów. Jeżeli natomiast suma jego długów jest niższa lub równa jednej lub sumie kilku jego wierzytelności zgłoszonych do potrącenia, przepisy art. 451 KC w ogóle nie znajdują zastosowania, gdyż wierzytelności zgłoszone do potrącenia pozwalają na spłatę wszystkich długów potrącającego i problem zaliczenia zapłaty na długi w ogóle nie powstaje. Przy zgłoszeniu do potrącenia kilku wierzytelności w sytuacji posiadania kilku długów nie jest wymagane do skuteczności potrącenia wskazanie, w jaki sposób powinny być one względem siebie potrącone, a więc nie jest konieczne szczegółowe przyporządkowanie określonej wierzytelności konkretnemu długowi. Nieokreślenie tego oznacza jedynie, że potrącający nie wskazał, które konkretne długi mają być zaspokojone przez zgłoszone do potrącenia określone wierzytelności, a zatem, jeżeli wierzytelności te nie wystarczają na zaspokojenie wszystkich długów, odpowiednie zastosowanie znajdzie art. 451 KC, poprzez odesłanie zawarte w art. 503 KC. Przytoczony art. 451 KC stanowi, że dłużnik mający względem tego samego wierzyciela kilka długów tego samego rodzaju może przy spełnieniu świadczenia wskazać, który dług chce zaspokoić. Jednakże to, co przypada na poczet danego długu, wierzyciel może przede wszystkim zaliczyć na związane z tym długiem zaległe należności uboczne oraz na zalegające świadczenia główne. Jeżeli dłużnik nie wskazał, który z kilku długów chce zaspokoić, a przyjął pokwitowanie, w którym wierzyciel zaliczył otrzymane świadczenie na poczet jednego z tych długów, dłużnik nie może już żądać zaliczenia na poczet innego długu. W braku oświadczenia dłużnika lub wierzyciela spełnione świadczenie zalicza się przede wszystkim na poczet długu wymagalnego, a jeżeli jest kilka długów wymagalnych – na poczet najdawniej wymagalnego.
Potrącenia dokonujemy przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Oświadczenie ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Jeżeli przedmiotem potrącenia są wierzytelności, których miejsca spełnienia świadczeń są różne, strona korzystająca z możności potrącenia obowiązana jest uiścić drugiej stronie sumę potrzebną do pokrycia wynikającego dla niej uszczerbku. Instytucja potrącenia nie może być jednak stosowana w każdej sytuacji, ustawodawca przewidział bowiem przypadki, gdy potrącenie nie będzie w ogóle możliwe. Dotyczy to przypadków, gdy:
- wierzytelności nie ulegają zajęciu;
- chodzi o wierzytelności o dostarczenie środków utrzymania;
- chodzi o wierzytelności wynikające z czynów niedozwolonych;
- chodzi o wierzytelności, co do których potrącenie jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Zarzut potrącenia jest z kolei instytucją prawa procesowego. Tak naprawdę stanowi szczególny rodzaj czynności procesowej, za pomocą której możemy zgłosić swoje roszczenia przed sądem. Strona, która w toku postępowania sądowego chce powołać się na zarzut potrącenia powinna powołać się na fakt dokonania potrącenia i wynikające stąd skutki. Podobne stanowisko w sprawie zajął Sąd Najwyższy, który zaznaczył, że od potrącenia jako czynności materialnoprawnej, odróżnić trzeba zarzut potrącenia będący czynnością procesową. Oświadczenie o potrąceniu, o którym mowa w art. 499 KC, jest czynnością materialnoprawną powodującą – w razie wystąpienia przesłanek określonych w art. 498 § 1 KC – odpowiednie umorzenie wzajemnych wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, polegającą na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu potrącenia (por. wyrok SN z 14.01.2009 r. sygn. akt IV CSK 356/08).
