Możliwość pozbawienia władzy rodzicielskiej przez sąd jest najsurowszym środkiem ingerencji w sprawowanie tej władzy. Sytuacje, kiedy sąd może pozbawić władzy rodzicielskiej reguluje Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964r, Nr 9, poz. 59 ze zm.).
Sąd pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej w wypadku gdy:
- władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody,
- rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej,
- rodzice w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka.
- mimo udzielonej pomocy z zewnątrz (kurator, placówki, instytucje) rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Obowiązkowe pozbawienie władzy rodzicielskiej nastąpi wówczas, gdy nie może być ona wykonywana z powodu trwałej przeszkody, którą może być, np. wyjazd rodziców za granicę na długi okres czasu, przy jednoczesnym całkowitym braku zainteresowania sytuacją dziecka, ciężka choroba połączona z umieszczeniem w odpowiedniej placówce leczniczej, osadzenie w zakładzie karnym w celu odbycia wieloletniej kary, zaginięcie jednego z rodziców.
Podobnie władza może być odebrana w sytuacji kiedy rodzice jej nadużywają, czyli znęcają się fizycznie i psychicznie nad dzieckiem, zmuszają je do pracy nie odpowiadającej jego zdrowiu, skłaniają do popełnienia przestępstwa, lub prowadzenia niemoralnego trybu życia oraz wywierają na nie negatywny wpływ. Sąd pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej także wówczas, gdy w rażący sposób zaniedbują oni obowiązki względem dziecka, np. porzucili je, głodzą, tolerują jego złe prowadzenie się, pijaństwo, prostytucję lub działalność przestępczą albo uchylają się od płacenia alimentów.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej może być orzeczone zarówno względem obojga rodziców jak i jednego z nich.
W takim przypadku pełnię władzy rodzicielskiej sprawuje wtedy drugi z rodziców. Może się również zdarzyć że nie będzie to dotyczyć wszystkich dzieci a tylko tego lub tych wobec których występują w/w przyczyny.
Sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej rozpoznawana jest w postępowaniu nieprocesowym.
Może ono zostać wszczęte na wniosek każdego z rodziców lub z urzędu. Właściwym do orzekania w sprawach z zakresu władzy rodzicielskiej jest rejonowy sąd opiekuńczy. Właściwy wyłącznie jest sąd opiekuńczy miejsca zamieszkania osoby, której postępowanie ma dotyczyć, a w braku miejsca zamieszkania – sąd opiekuńczy miejsca jej pobytu. W nagłych wypadkach sąd opiekuńczy wydaje z urzędu wszelkie potrzebne zarządzenia nawet w stosunku do osób, które nie podlegają jego właściwości miejscowej, zawiadamiając o tym sąd opiekuńczy miejscowo właściwy. Postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Jest ono skuteczne po jego uprawomocnieniu się.
O pozbawieniu, ograniczeniu lub zawieszeniu władzy rodzicielskiej może orzec także sąd w wyroku orzekającym rozwód, separację lub unieważnienie małżeństwa.
Od postanowienia sądu o pozbawieniu władzy rodzicielskiej można wnieść apelację. Apelację wnosi się do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie dwutygodniowym od doręczenia postanowienia, wraz z uzasadnieniem. Jeśli strona skarżąca nie żądała sporządzenia uzasadnienia orzeczenia, w terminie tygodniowym od ogłoszenia postanowienia, termin do wniesienia apelacji biegnie od dnia, w którym upłynął termin do żądania uzasadnienia.
Pomimo pozbawienia rodziców władzy rodzicielskiej dziecku nadal przysługuje pełne prawo do alimentacji a w razie śmierci dziedziczy po nich.
Rodzice zachowują również prawo do osobistej z nim styczności. W przypadkach, gdy wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ograniczy utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem a w szczególności zakaże spotykania się z dzieckiem, zabierania go poza miejsce jego stałego pobytu, zakaże kontaktów telefonicznych, zezwoli na spotykanie się z dzieckiem tylko w obecności drugiego z rodziców albo opiekuna, kuratora sądowego lub innej osoby wskazanej przez sąd, albo ograniczy kontakty do określonych sposobów porozumiewania się na odległość (np. tylko telefonicznie lub za pomocą e-maili) Jeżeli utrzymywanie kontaktów rodziców z dzieckiem poważnie zagraża dobru
dziecka lub je narusza, sąd zakaże ich utrzymywania.
Sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską, gdy ustanie przyczyna, która była podstawą do jej pozbawienia.
