Pojęcie pracy wykonywanej bezpośrednio przy produkcji rolnej
Ustawodawca nie definiuje pojęcia pracy wykonywanej bezpośrednio przy produkcji rolnej. Chcąc określić jego zakres znaczeniowy należałoby odwołać się do bogatego dorobku judykatury. Jak wskazał Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 15 czerwca 2010 roku (sygn. akt II CSK 37/10), pracą wykonywaną bezpośrednio przy produkcji rolnej w rozumieniu art. 1059 pkt. 1 k.c. jest praca związana z ziemią jako podstawowym środkiem produkcji, a zatrudniona bezpośrednio przy produkcji rolnej jest każda osoba, której praca ma bezpośredni związek z zadaniami wytwórczymi konkretnego gospodarstwa rolnego.
Kiedy następuje spełnienia ustawowej przesłanki stałej pracy bezpośrednio przy produkcji rolnej
Przesłanka pracy wykonywanej bezpośrednio przy produkcji rolnej stała się także przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego, który w uzasadnieniu postanowienia z dnia 12 grudnia 2013 roku (sygn. akt V CSK 41/13) szczegółowo uzasadnił, kiedy wyżej wskazane wymaganie ustawowe uznać należy za spełnione. Wymóg stałej pracy bezpośrednio przy produkcji rolnej, jako warunek dziedziczenia gospodarstwa rolnego, wprowadzony został wyraźnie ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 56, poz. 321), jednak już wcześniej w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmowano, że jakkolwiek charakter pracy w innym niż spadkowe gospodarstwie rolnym nie został w ustawie ani w rozporządzeniu wykonawczym bliżej określony, to jednak z samego wymagania wykonywania jej w gospodarstwie rodziców spadkobiercy albo w gospodarstwie małżonka lub jego rodziców wynika, że powinna to być praca na stałe, a gospodarstwo to powinno być traktowane jako warsztat pracy, chociaż nie należy do spadkobiercy i chociaż dodatkowo zatrudniony był on gdzie indziej (zob. uchwała składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 1970 r., III CZP 123/68, OSNCP 1971, Nr 4, poz. 60). Nie oznaczało to jednak, że wymogiem dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie art. 1059 k.c. było zamieszkiwanie i wykonywanie w gospodarstwie rolnym codziennych czynności.
Judykatura dopuszczała bowiem pracę sezonową w spadkowym gospodarstwie (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r., I CKN 312/97, niepubl.), a także wyjaśniono, iż brak wykonywania codziennych czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłączał omawianej przesłanki dziedziczenia, skoro pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności (zob. m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r., I CKN 312/97, niepubl.). Wskazywano także, iż praca w gospodarstwie nie musiała być ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., III CKN 575/98, niepubl.). Przesłanka dziedziczenia uważana była zatem za spełnioną, jeżeli spadkobierca stale, tj. od szeregu lat, w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności w gospodarstwie rolnym.
Czy brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu wyłącza przesłankę dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej?
Z uwagi na szeroki zakres rozumienia przesłanki z art. 1059 pkt. 1 k.c. rodzi się pytanie, czy brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu wyłącza przesłankę dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej? Otóż nie. Jednoznacznie przesądził o tym Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 22 czerwca 2005 r. (sygn. akt III CK 597/04) mówiąc, że brak wykonywania bieżących czynności w obejściu i przy inwentarzu nie wyłącza przesłanki dziedziczenia gospodarstwa rolnego w postaci stałej pracy w gospodarstwie rolnym bezpośrednio przy produkcji rolnej. Pojęcie stałej pracy przy produkcji rolnej obejmuje bowiem każdą pracę wykonywaną w gospodarstwie rolnym w ramach rodzinnego podziału czynności. Praca ta nie musiała być też ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy. Przesłanka ta była więc spełniona jeżeli spadkobierca stale tj. od szeregu lat w tym w chwili otwarcia spadku, gdy tylko zachodziła taka potrzeba gospodarcza, wykonywał sukcesywnie czynności przy pracach polowych w spadkowym gospodarstwie rolnym.
Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez spadkobiercę urodzonego i i wychowanego w rodzinnym gospodarstwie rolnym, wykonującego w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej i w obejściu gospodarskim, ale nie pracującym w gospodarstwie rolnym w chwili otwarcia spadku
Jak wskazano wyżej, zawarte w art. 1059 k.c. pojęcie stałej pracy bezpośrednio przy produkcji rolnej rozumiane jest szeroko. Praca ta nie musi być ani jedynym, ani głównym źródłem utrzymania spadkobiercy (porównaj orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 1 lutego 2000 r., III CKN 575/98, niepubl.). Może to być także praca wykonywana na terenie obejścia bądź w gospodarstwie domowym, jeśli jeden z domowników, w ramach rodzinnego podziału czynności, taką pracę wykonuje, a inni koncentrują się na pracy ściśle związanej z produkcją rolną (porównaj orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 25 listopada 1997 r., I CKN 312/97, niepubl.). W przepisie tym chodzi bowiem o przesłankę uznania, że spadkobierca ma umiejętności i doświadczenie potrzebne do prowadzenia gospodarstwa rolnego, które mógł nabyć między innymi w toku praktycznego wykonywania prac w gospodarstwie rolnym. (porównaj orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 stycznia 1998 r., III CKN 320/97, niepubl.).
Spadkobierca urodzony i wychowany w rodzinnym gospodarstwie rolnym, wykonujący w nim przez wiele lat wraz z pozostałymi członkami rodziny prace przy produkcji rolnej i w obejściu gospodarskim, ma umiejętności praktyczne potrzebne do prowadzenia gospodarstwa rolnego i na mocy art. 1059 pkt. 2 k.c. w związku z § 1 pkt. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego (Dz. U. Nr 89, poz. 519 ze zm.), posiada kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa także wówczas, gdy pracował również poza rolnictwem, wyprowadził się z gospodarstwa i w chwili otwarcia spadku nie pracował już w żadnym gospodarstwie rolnym. (Por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2002 r., sygn. akt III CKN 135/01.)
Podstawa prawna:
Art. 1059 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
§ 1 pkt. 4 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 12 grudnia 1990 roku w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego.
