Prawa bezpaństwowca

Prawo międzynarodowe

Pojęcie apatrydy powinno być uregulowane przez przepisy obowiązujące na całym świecie, a przynajmniej respektowane w większości państw naszego globu. Zgodnie z Konwencją o statusie bezpaństwowców z 1954 r. bezpaństwowcem jest "nie uważana za obywatela przez żadne Państwo zgodnie z jego prawem". Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że w praktyce pojęcie apatrydy jest stosowane również wobec innych osób, które znajdują się w podobnej sytuacji, chociaż formalnie nie utraciły obywatelstwa. Z biegiem czasu pojęcie bezpaństwowości zaczęło dotyczyć szeregu sytuacji uwarunkowanych różnymi czynnikami, z których każda prowadziła do tego, że jednostka nie posiadała skutecznego obywatelstwa. Uznano tym samym, że gdy dana osoba nie może wykazać, że jest bezpaństwowcem zgodnie ze stosowanym prawem, jednakże nie posiada skutecznego obywatelstwa i nie korzysta z ochrony, uważa się ją za bezpaństwowca.

Ograniczenia

Zanim przejdziemy do kwestii praw bezpaństwowców, powinniśmy spojrzeć na ich ograniczenia. Brak przynależności do jakiegokolwiek państwa powoduje, że nie można otrzymać dowodu osobistego, paszportu czy innego dokumentu identyfikującego określoną osobę. W związku z tym niemożliwe staje się znalezienie legalnej pracy, załatwienia jakiejkolwiek sprawy urzędowej, a nawet skorzystanie z usług medycznych (choć w nagłych przypadkach lekarz ma obowiązek udzielić pomocy każdemu potrzebującemu). Choć problem bezpaństwowości jest w Europie Środkowej stosunkowo niewielki, w samej Polsce jest około 1000 apatrydów, to dla ludzi pozbawionych narodowości codzienne życie nie jest łatwe. Apatrydzi nie mogą aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym, a często także i społecznym. Czasami zdarza się, że problemem jest chociażby posłanie dziecka do szkoły czy przedszkola, nie mówiąc już o samodzielnym podjęciu studiów wyższych. Niemożliwe będzie także zawarcie związku małżeńskiego, nawet wtedy gdy druga strona jest pełnoprawnym obywatelem któregokolwiek z państw na świecie. Tak naprawdę przykładów w tym zakresie można nieustannie mnożyć, choć już teraz pewnie masz obraz jak trudno nie posiadać obywatelstwa we współczesnym świecie. 

Prawa i obowiązki

Z drugiej jednak strony, każdy człowiek niezależnie od swojego pochodzenia korzysta z niezbywalnego prawa do zachowania godności – nie inaczej jest w przypadku bezpaństwowców. Zgodnie z treścią art. 15 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela każdy człowiek ma prawo do obywatelstwa, problem w tym, że w praktyce ten postulat nie zawsze jest respektowany. Uchwalono zatem aż dwa znaczące akty prawne, które mają za zadanie pomóc apatrydom, chodzi oczywiście o  Konwencję dotyczącą statusu uchodźców z 1951 roku oraz Konwencję dotyczącą statusu bezpaństwowców z 1954 roku.

Jak stanowi treść pierwszego z w/w aktów, uchodźca nie posiadający obywatelstwa jest uprawniony do ochrony przysługującej uchodźcom, ponieważ zanegowanie obywatelstwa ze względu na a rasę, wyznanie, narodowość, przynależność do określonej grupy społecznej lub przekonania polityczne może wskazywać, że dana osoba powinna zostać uznana za uchodźcę. Z kolei Konwencja z 1954 r. wprost określa, że bezpaństwowcy nie mogą być torturowani ani w żaden sposób dyskryminowani. 

Każdy bezpaństwowiec ma jednak obowiązek przestrzegać praw i przepisów kraju, w którym się znalazł. Zakładając, że obowiązek ten został dopełniony, Artykuł 7¹ Konwencji określa pod-stawowy poziom ochrony przysługującej bezpaństwowcom. Artykuł ten stanowi, iż z zastrzeżeniem bardziej korzystnych postanowień Konwencji, „każde Umawiające się Państwo przyznaje uchodźcom takie samo traktowanie, jakie zwykle przyznawane jest cudzoziemcom.”

W odniesieniu do większości praw wymienionych w Konwencji z roku 1954, bezpaństwowcy po-winni mieć co najmniej taki sam dostęp do praw i korzyści, jaki gwarantuje się cudzoziemcom, zwłaszcza w zakresie pracy zarobkowej, oświaty publicznej, mieszkań oraz swobody przemieszczania się. Jeśli chodzi o inne prawa, Państwa które przyjęły Konwencję są zachęcane do przyznawania bezpaństwowcom przebywającym legalnie na ich terytorium standardu traktowania porównywalnego z tym, jaki przysługuje obywatelom danego Państwa, zwłaszcza w zakresie praktyk religijnych, prawa artystyczne¬go i własności przemysłowej, dostępu do sądów, opieki społecznej oraz ustawodawstwa pracy i ubezpieczenia społecznego.

Zgodnie z postanowieniami Konwencji, bezpaństwowcy przebywający w danym kraju nie podle-gają wydaleniu, o ile nie jest to uzasadnione z punktu widzenia bezpieczeństwa państwowego lub porządku publicznego. Wydalenie podlega rozmaitym obwarowaniom w postaci konieczności przestrzegania stosownej procedury, o ile nie istnieją ważne względy bezpieczeństwa publicznego. Należy zatem stworzyć gwarancje proceduralne, które pozwolą bezpaństwowcom bronić się i dostarczać dowody dotyczące wysuwanych przeciwko nim oskarżeń, a także pozwolą im skorzystać z porad i przedstawicielstwa prawnego oraz z procedur apelacyjnych.