Zdzisław P. wniósł odwołanie od decyzji Zakładu Ubezpieczeń Społecznych odmawiającej przyznania mu prawa do emerytury w oparciu o przepisy ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W uzasadnieniu podniósł, że organ emerytalny pominął część przepisu art. 2 ust. 1 pkt. 1 powyższej ustawy, istotną dla ustalania prawa do emerytury. Według skarżącego przy ustalaniu prawa do emerytury posiadał on wystarczający okres służby wojskowej, gwarantujący mu największy wymiar świadczenia. Sąd pierwszej instancji oddalił odwołanie. Skarżącemu doliczone zostały bowiem do wojskowej wysługi emerytalnej lata pracy i nauki sprzed wcielenia do służby wojskowej, a staż pracy nie dawał prawa do nabycia emerytury. Sąd drugiej instancji oddalił apelację stwierdzając, że skarżący nie spełnił warunku stażowego do przyznania emerytury. Z kolei Włodzimierz S. od 1985 roku pobierał emeryturę milicyjną – aktualnie policyjną. Po przejściu na emeryturę zatrudnił się w PLL LOT, gdzie pobierał wynagrodzenie kilkakrotnie przewyższające średnie miesięczne wynagrodzenie w kraju. Gwarantowało to wysokie świadczenia rentowe i emerytalne z tytułu tego zatrudnienia. Skarżący w razie niezdolności do pracy na skutek choroby lub inwalidztwa albo osiągnięcia wieku emerytalnego mógł liczyć na możliwość wyboru korzystniejszego świadczenia zgodnie z obowiązującymi w tym czasie przepisami. Po zawale serca skarżącego, ZUS odmówił mu przyznania renty powołując się na prawa skarżącego do emerytury policyjnej. Stanowisko to podzieliły sądy pierwszej i drugiej instancji.
Zaskarżonee przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS naruszają, w opinii skarżących, konstytucyjne prawo do równego traktowania przez władze publiczne i zasadą równości wobec prawa. Stosowanie ich pozbawia osoby mające ustalone prawo do emerytury wojskowej czy policyjnej, a także osoby nie pozostające w służbie na dzień wejścia w życie ustawy, prawa do przyznania emerytury w oparciu o przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Prowadzą również do odebrania prawa wyboru korzystniejszego świadczenia. Przepisy te naruszają zasadę zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa oraz zasadę ochrony praw nabytych.
W wyroku z 27 stycznia Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, w brzmieniu obowiązującym od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw do dnia wejścia w życie ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych jest zgodny z art. 2 oraz art. 32 w związku z art. 67 ust. 1 konstytucji. W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku.
Trybunał zauważył, że jeden z zaskarżonych przepisów ustawy emerytalnej – art. 2 ust. 1 pkt 1 tejże ustawy – został zmieniony przez art. 2 pkt 1 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Na mocy tej nowelizacji art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej otrzymał następujące brzmienie: "Świadczenia na warunkach i w wysokości określonych w ustawie przysługują ubezpieczonym – w przypadku spełnienia warunków do nabycia prawa do świadczeń pieniężnych z ubezpieczeń emerytalnego i rentowych Funduszu Ubezpieczeń Społecznych". Ustawa nowelizacyjna weszła w życie 5 lutego 2009 r. W tym momencie nastąpiła, więc utrata mocy obowiązującej zaskarżonej normy prawnej rekonstruowanej z art. 2 ust. 1 pkt 1 w brzmieniu sprzed nowelizacji. TK zaznaczył, że wprowadzona nowelizacja, zgodnie z uzasadnieniem projektu ustawy nowelizacyjnej, miała m. in. na celu umożliwienie emerytowanym żołnierzom i funkcjonariuszom służb mundurowych pobierającym emeryturę "mundurową", zgłoszenie wniosku o przyznanie emerytury z FUS – na zasadach i w wysokości określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. W uzasadnieniu projektu wskazano, że w przypadku żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych, którzy wstąpili do służby przed 2 stycznia 1999 r., przy ustalaniu emerytury zarówno mundurowej, jak i emerytury z FUS, uwzględnia się okresy zawodowej służby oraz okresy składkowe i nieskładkowe wymienione w ustawie o emeryturach i rentach z FUS. Przepisy ustawy z 23 lipca 2003 r. o zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz niektórych innych ustaw wprowadziły 1 października 2003 r. zasadę, że osoba mająca ustalone prawo do emerytury wojskowej/mundurowej z uwzględnionymi okresami zarówno zawodowej służby, jak i okresami podlegania ubezpieczeniom społecznym, nie ma prawa do emerytury z FUS. W związku z tym – jak podkreślił rząd – do tej grupy świadczeniobiorców nie miała zastosowania generalna zasada polskiego systemu emerytalnego, zgodnie z którą w razie zbiegu u jednej osoby prawa do kilku świadczeń, wypłaca się jedno z tych świadczeń – wyższe lub wybrane przez zainteresowanego.
Wprowadzona nowelizacja oznacza, że osoba pobierająca emeryturę wojskową/mundurową, jeżeli spełnia ogólne warunki do uzyskania emerytury z FUS – będzie mogła wystąpić o przyznanie emerytury z FUS. W razie przyznania jej tej emerytury, wypłata emerytury wojskowej/mundurowej zostanie wstrzymana. Innymi słowy, wprowadzona nowelizacja przywróciła w tym zakresie, zdaniem rządu, poprzedni stan prawny – sprzed 1 października 2003 r. – zgodnie, z którym, w razie zbiegu uprawnień do dwóch świadczeń zainteresowanemu przysługuje prawo wyboru świadczenia. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że ustawodawca uchwalając ustawę nowelizującą z 5 grudnia 2008 r. -przywracającą prawo wyboru świadczenia korzystniejszego emerytom i rencistom mundurowym/wojskowym nie zawarł w niej żadnych przepisów przejściowych. W związku z tym przyjąć należy, że nowy stan prawny – obowiązujący od 5 lutego 2009 r. – ma zastosowanie wobec wszystkich emerytów i rencistów mundurowych/wojskowych. Skoro nowy stan prawny dotyczy również skarżących, to mogą oni wystąpić w obowiązującym stanie prawnym z wnioskiem o przyznanie im świadczenia emerytalnego czy też rentowego z FUS. Świadczenie to zostanie im przyznane, jeśli spełniają ogólne warunki przyznania takiego świadczenia.
W myśl art. 39 ust. 1 pkt 3 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym z1 sierpnia 1997 r. Trybunał umarza na posiedzeniu niejawnym postępowanie, jeśli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez Trybunał. Artykuł 39 ust. 3 wspomnianej ustawy stanowi jednakże, że "przepisu ust. 1 pkt 3 powyższej ustawy nie stosuje się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw." Zgodnie z ustaloną linią orzeczniczą Trybunału wydanie orzeczenia jest konieczne ze względu na ochronę konstytucyjnych praw i wolności wówczas, gdy zostaną spełnione łącznie trzy warunki: przepis będący przedmiotem oceny zawiera treści normatywne odnoszące się do sfery praw i wolności konstytucyjnie chronionych; nie istnieje inny, alternatywny instrument prawny, który mógłby spowodować zmianę sytuacji prawnej ukształtowanej definitywnie, zanim ów przepis utracił moc obowiązującą i ewentualna eliminacja danego przepisu z systemu prawnego stanowić będzie skuteczny środek dla przywrócenia ochrony praw naruszonych obowiązywaniem kwestionowanej regulacji prawnej. Dodatkowo – jeżeli uwzględnienie powyższych przesłanek nie da wyniku jednoznacznego – przyjmuje się swoiste domniemanie konieczności merytorycznego rozpoznania sprawy.
Trybunał uznał, że konieczne jest rozstrzygnięcie, co do meritum kwestii zgodności art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej w brzmieniu zaskarżonym w obu rozpatrywanych skargach konstytucyjnych – mimo utraty mocy obowiązującej normy prawnej rekonstruowanej z treści tego przepisu w brzmieniu sprzed nowelizacji ustawą nowelizującą z 5 grudnia 2008 r. Trybunał zaznaczył również, że rozstrzygając kwestię zgodności art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej ze wskazanymi przez skarżących wzorcami kontroli Trybunał orzekał o art. 2 ust. 1 pkt 1 o treści sprzed nowelizacji z 5 grudnia 2008 r.
W odniesieniu do zarzutu naruszenia art. 67 ust 1 konstytucji TK stwierdził, że analiza sytuacji prawnej skarżących prowadzi do wniosku, że po pierwsze przysługuje im świadczenie emerytalne i je pobierają, a po drugie, świadczenie to ma wysokość pozwalającą na "zabezpieczenie podstawowych potrzeb", a nawet ten minimalny standard znacznie przewyższającą. Trybunał orzekł, że art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej nie narusza w rozpatrywanej sprawie istoty prawa do zabezpieczenia społecznego ani nie jest sprzeczny z zasadą ekwiwalentności świadczeń w rozumieniu nadanym temu terminowi w orzecznictwie TK, a więc w konsekwencji jest zgodny z konstytucyjnym prawem do zabezpieczenia społecznego wyrażonym w art. 67 ust. 1 konstytucji.
Z kolei w odniesieniu do zarzutu naruszenia zasady ochrony praw słusznie nabytych Trybunał uwypuklił, że ustawodawca zwykły może swobodnie modyfikować wysokość takich świadczeń oraz przesłanki ich uzyskania – pod warunkiem poszanowania istoty prawa do zabezpieczenia społecznego. Nałożony na ustawodawcę obowiązek urzeczywistnienia wyrażonych w konstytucji gwarancji socjalnych w drodze stosownych regulacji normatywnych nie oznacza obowiązku maksymalnej rozbudowy systemu świadczeń. Urzeczywistnienie to musi się dokonywać w taki sposób, aby z jednej strony uwzględniało istniejące potrzeby, z drugiej możliwości ich zaspokojenia.
Trybunał uznał, że w rozpatrywanej sprawie obaj skarżący nabyli prawo do emerytury wojskowej/mundurowej, pobierali ją w czasie zatrudnienia w sektorze cywilnym i nadal ją pobierają. Dlatego też ustawodawca, nowelizując ustawę emerytalną w 2003 r. nie naruszył ich nabytego prawa do emerytury mundurowej. Natomiast maksymalnie ukształtowana ekspektatywa wyboru rodzaju świadczenia jest przywilejem, który ustawodawca przyznał emerytom mundurowym. Ustawodawca, mając na uwadze ochronę innych wartości konstytucyjnych takich jak zasada równowagi budżetowej czy też zasada solidaryzmu społecznego, był uprawniony do pozbawienia tej grupy ubezpieczonych wspomnianego przywileju wyboru świadczenia emerytalno-rentowego. Odebranie na podstawie zaskarżonego przepisu prawa wyboru świadczenia pozbawiło skarżących możliwości realizacji pewnej ekspektatwy maksymalnie ukształtowanej. Ekspektatywa ta nie podlega jednak ochronie na poziomie konstytucyjnym. W związku z tym zaskarżony przepis ustawy emerytalnej nie narusza konstytucyjnej zasady ochrony praw słusznie nabytych.
Trybunał zauważył również, że w wyniku wejścia w życie zaskarżonego przepisu ustawy emerytalnej ustawodawca nie pozbawił skarżących prawa do emerytury ani im tego prawa nie zmniejszył. Niekorzystną konsekwencją nowelizacji było natomiast pozbawienie skarżących prawa wyboru świadczenia dla nich korzystniejszego. Trybunał stwierdził, że taka decyzja ustawodawcy mieści się w granicach przysługującej mu swobody kształtowania systemu ubezpieczeń społecznych i nie narusza zasady zaufania obywatela do państwa oraz zasady bezpieczeństwa prawnego.
Trybunał orzekł, że art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej nie narusza zasady sprawiedliwości społecznej ani też ogólnie pojmowanej idei sprawiedliwości. Przepis ten jest sprawiedliwy w tym sensie, że odbiera pewien przywilej grupie osób i tak uprzywilejowanych w obowiązującym systemie ubezpieczeń społecznych. Nie obciąża ich nadmiernie i pozostawia "status quo" – a więc stan prawny, w którym skarżący pobierają przysługującą im emeryturę wojskową/mundurową.
Dokonując analizy zaskarżonej regulacji pod kątem jej zgodności z zasadą równości wyrażoną w art. 32 konstytucji Trybunał stwierdził, że art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, różnicując sytuację prawną osób mających ustalone prawo do emerytury oraz osób niemających jeszcze ustalonego tego prawa, nie narusza wspomnianego wzorca konstytucyjnego, gdyż zróżnicowanie sytuacji prawnej wymienionych dwóch grup adresatów dotyczy podmiotów różnych w rozumieniu art. 32 konstytucji. Cechą różnicującą – niepozwalającą na przyjęcie tezy, że są to podmioty podobne – jest ustalone prawo do emerytury wojskowej/mundurowej. W wypadku ustalenia takiego prawa sytuacja prawna osoby ulega zasadniczej zmianie. Pobiera ona emeryturę mundurową i jednocześnie może podjąć zatrudnienie w sektorze cywilnym pod warunkiem odprowadzania składek na ubezpieczenie społeczne. Prawo wyboru świadczenia dotyczy tylko tych osób, które nie mają jeszcze ustalonego prawa do emerytury mundurowej, czyli takich osób, których staż pracy w służbach mundurowych jest stosunkowo krótki.
W odniesieniu do art. 5 ust 2 a ustawy emerytalnej Trybunał orzekł natomiast, że badanie konstytucyjności tego przepisu jest w rozstrzyganej sprawie niedopuszczalne, ponieważ art. 5 ust. 2a ustawy emerytalnej nie jest przepisem, na podstawie, którego sąd lub organ administracji orzekł ostatecznie o prawach lub wolnościach jednego ze skarżących.
