Zgodnie z art. 78 Kodeksu postępowania karnego, oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Sąd może cofnąć wyznaczenie obrońcy, jeżeli okaże się, że nie istnieją okoliczności, na podstawie których go wyznaczono.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 2 sierpnia 2011 r. (sygn. akt IV KK 195/11), przepis art. 78 § 1 KPK stanowi źródło uprawnienia oskarżonego do żądania wyznaczenia mu obrońcy z urzędu, nie ulega jednak wątpliwości, że zobowiązuje on sąd do rozpoznania takiego wniosku. Nie ma przy tym znaczenia, że oskarżony, który pozbawiony był wolności, został – na jego wniosek – doprowadzony na rozprawę odwoławczą. Jego udział służy wprawdzie także realizacji prawa do obrony, nie stanowi jednak alternatywy dla jego prawa do korzystania z pomocy obrońcy. Oskarżonemu przysługuje prawo do posiadania obrońcy z urzędu w sytuacji, gdy nie ma on obrońcy z wyboru i należycie wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Na ocenę sytuacji majątkowej skazanego nie powinny w żadnej mierze rzutować takie okoliczności, jak nieskomplikowany charakter sprawy, sytuacja ekonomiczna Skarbu Państwa, czy też fakt nadużywania przez niego alkoholu.
Kwestia obrony z urzędu może przejść już niedługo niemałą rewolucję. Zgodnie z projektem nowelizacji KPK każdy oskarżony ma uzyskać dostęp do bezpłatnej pomocy prawnej i to niezależnie od posiadanego stanu majątkowego. Koszty usług prawnika oczywiście pokrywane będą z budżetu państwa, czyli tak naprawdę bezpośrednio z kieszeni podatników.
Zdania w sprawie proponowanych zmian są podzielone, jednak większość przedstawicieli środowiska prawniczego krytycznie odnosi się do nowych przepisów. Tak naprawdę oskarżeni nie muszą mieć obrońcy w każdej sprawie, ustawodawca przewidział zamknięty katalog spraw, w których udział obrońcy jest bezwzględnie konieczny. Wprowadzenie możliwości skorzystania z usług prawnika na koszt państwa może prowadzić do nadużyć w tej materii oraz zmniejszenia roli profesjonalnego pełnomocnika. Z drugiej strony pojawiają się głosy o potrzebie wprowadzenia takich regulacji, z racji tego, iż większa część społeczeństwa jest niestety uboższa i z tej przyczyny nie stać jej na wynajęcie adwokata. Być może nowelizacja KPK zmierza w słusznym kierunku, jednak warto byłoby się zastanowić nad doprecyzowaniem przepisów, tak aby instytucja „darmowego adwokata” była skuteczna i wykorzystywana w niezbędnym zakresie.
