Nie tak dawno tematyka obrony prawnokarnej stała się przedmiotem badania Trybunału Konstytucyjnego. Chodzi mianowicie o treść przepisu art. 81 §1 KPK, zgodnie z którym jeżeli w warunkach określonych w art. 78 § 1, art. 79 § 1 i 2 oraz art. 80 oskarżony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu właściwego do rozpoznania sprawy wyznacza mu obrońcę z urzędu. Ustawodawca wprowadził zasadę, iż obrona z urzędu dotyczy oskarżonych konkretnej kategorii. Oskarżony, który nie ma obrońcy z wyboru, może bowiem żądać, aby mu wyznaczono obrońcę z urzędu, jeżeli w sposób należyty wykaże, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez uszczerbku dla niezbędnego utrzymania siebie i rodziny. Dodatkowo, w postępowaniu karnym oskarżony musi mieć obrońcę, jeżeli:
- jest nieletni,
- jest głuchy, niemy lub niewidomy,
- zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności.
- sąd uzna to za niezbędne ze względu na okoliczności utrudniające obronę.
Oskarżony musi mieć obrońcę w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, jeżeli zarzucono mu zbrodnię lub jest pozbawiony wolności. W takim wypadku udział obrońcy w rozprawie głównej jest obowiązkowy, a w rozprawie apelacyjnej i kasacyjnej, jeżeli prezes sądu lub sąd uzna to za konieczne.
Jak się okazuje dyspozycja art. 81 §1 KPK nie jest zgodna z przepisami ustawy zasadniczej. W wyroku z dnia 8 października 2013 r. (sygn. akt K 30/11) TK orzekł, iż brak sądowej kontroli zarządzenia prezesa sądu o odmowie wyznaczenia obrońcy z urzędu dla oskarżonego, który złożył wniosek w trybie art. 78 § KPK oraz nieuwzględnienie możliwości zaskarżenia postanowienia sądu o cofnięciu wyznaczenia obrońcy z urzędu są niezgodne z Konstytucją. W uzasadnieniu swojego stanowiska Trybunał podkreślił, że prawo do obrony pojawiające się w procedurze karnej uznawane jest za jedno z podstawowych zasad procesu karnego, jak i elementarny standard demokratycznego państwa prawnego. W związku z tym musi być realne i efektywne, a nie iluzoryczne, co wymaga stworzenia jednostkom warunków, w których będą mogły z tego prawa skutecznie korzystać dla obrony swoich interesów. Rozstrzygnięcie w sprawie wyznaczenia obrońcy z urzędu powinno, co do zasady, podlegać weryfikacji sądowej, zgodnie z wymogami art. 45 ust. l oraz art. 78 Konstytucji. Ewentualne odstępstwo od zasady zaskarżalności byłoby możliwe jedynie przy założeniu, że da się uzasadnić szczególnymi okolicznościami legitymowanymi konstytucyjnie. Rozstrzygnięcie podejmowane na podstawie art.81 § l w związku z art. 78 § l KPK pozostawione jest poza zakresem kompetencji sądu w rozumieniu konstytucyjnym. Wyznaczenie obrońcy z urzędu niezamożnemu oskarżonemu leży bowiem w kompetencji prezesa sądu właściwego do rozpoznania sprawy, a wydane przez niego rozstrzygnięcie nie podlega kontroli sądu.
Na zakończenie warto dodać, że prawa do skutecznej pomocy prawnej udzielonej z urzędu w postępowaniu wznowieniowym lub kasacyjnym nie należy utożsamiać z obowiązkiem spełnienia oczekiwań skazanego, ale z rzetelnym i starannym wykonywaniem swych obowiązków – w zakresie określonym decyzją sądu lub upoważnionego sędziego – zgodnie z posiadaną wiedzą i kwalifikacjami oraz przy przestrzeganiu obwarowań ustawowych określających możliwość wniesienia jednego z tych nadzwyczajnych środków zaskarżenia. Jeżeli w takim układzie procesowym sąd albo prezes sądu stwierdzi z urzędu lub na skutek wniosku skazanego, że adwokat, który wykonywał określone czynności z urzędu, złożył wprawdzie oświadczenie procesowe (opinię), ale z jego treści wynika, iż zaniedbał swym obowiązkom, to winien podjąć stosowne decyzje, a taką niewątpliwie winno być rozstrzygnięcie o ustanowieniu nowego obrońcy z urzędu.
