Istota prawa dożywocia
Istota prawa dożywocia zawiera się między innymi w postanowieniach art. 908 Ustawy z dnia 23 kwietnia – Kodeks cywilny (dalej zwanej k.c.), w myśl których jeżeli w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca zobowiązał się zapewnić zbywcy dożywotnie utrzymanie, powinien on w braku odmiennej umowy przyjąć zbywcę jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu odpowiednią pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym. Jeżeli w umowie o dożywocie nabywca nieruchomości zobowiązał się obciążyć ją na rzecz zbywcy użytkowaniem, którego wykonywanie jest ograniczone do części nieruchomości, służebnością mieszkania lub inną służebnością osobistą albo spełniać powtarzające się świadczenia w pieniądzach lub w rzeczach oznaczonych co do gatunku użytkowanie, służebność osobista oraz uprawnienie do powtarzających się świadczeń należą do treści prawa dożywocia. Nie jest ponadto wykluczone, ażeby prawo dożywocia zostało zastrzeżone na rzecz osoby bliskiej zbywcy nieruchomości.
Rozwiązanie umowy o dożywocie
Prawo dożywocia ma charakter niezbywalny, o czym jednoznacznie przesądza treść art. 912 k.c. Ustawodawca dopuścił jednak możliwość ustania stosunku prawnego dożywocia wcześniej aniżeli z chwilą śmierci dożywotnika. Dzieje się tak wtedy, gdy strony postanawiają rozwiązać łączącą je umowę. Zgodnie z normą art. 913 § 2 k.c. w wypadkach wyjątkowych sąd może na żądanie zobowiązanego lub dożywotnika, jeżeli dożywotnik jest zbywcą nieruchomości, rozwiązać umowę o dożywocie.
Przyczyny rozwiązania umowy o dożywocie
Ustawodawca nie wymienił konkretnych przyczyn rozwiązania umowy o dożywocie. Ograniczył się jedynie do wskazania, iż może ono nastąpić „w wypadkach wyjątkowych”. Zasady swobody umów i ich trwałości (pacta sunt servanda), powiązane z ogólnym postulatem stabilności obrotu prawnego, nie pozwalają na rozszerzającą wykładnię normy zawartej w art. 913 § 2 k.c. Wyjątkowość sytuacji umożliwiających rozwiązanie umowy dożywocia jako godzących w powyższe zasady oznacza potrzebę indywidualnej oceny każdego stanu faktycznego, dokonywanej w warunkach ścisłej analizy obowiązującego prawa. Naganność zachowań zobowiązanego należy oceniać w kontekście ukształtowanych i zaakceptowanych relacji łączących strony nie tylko po dacie zawarcia umowy, ale również w okresie wcześniejszym. Specyficzność wzajemnych odniesień może dawać asumpt do stwierdzenia, że w konkretnej sytuacji są one przyjęte i dopuszczalne, a w innej należy je traktować jako niewskazane i sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 22 stycznia 2014 roku, sygn. akt I ACa 671/13).
Cechą wspólną wszystkich zaszłości, jakie kwalifikują wypadek z art. 913 § 2 k.c. jako „wyjątkowy", jest krzywdzenie dożywotnika, agresja i zła wola po stronie jego kontrahenta, a nie samo negatywne nastawienie dożywotnika do kontrahenta (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 26 marca 2013 roku, sygn. akt I ACa 25/13). Dla sprecyzowania przesłanek uzasadniających rozwiązanie umowy o dożywocie należy sięgnąć do postanowień § 1 art. 913 k.c., który przewiduje możliwość zmiany treści dożywocia na rentę w razie wytworzenia się między stronami stosunków uniemożliwiających im pozostawanie nadal w bezpośredniej styczności. Zasadniczą przesłanką rozwiązania stosunku dożywocia pozostaje zatem niewłaściwy układ stosunków osobistych między stronami (por. uzasadnienie wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 24 stycznia 2013 roku, sygn. akt V ACa 512/12).
Nie będzie natomiast możliwe rozwiązanie umowy o dożywocie, jeżeli przyczyna złych stosunków między stronami, manifestujących się całkowitym zerwaniem więzi osobistej z dożywotnikiem, leży wyłącznie po stronie dożywotnika. W przeciwnym razie dożywotnik wbrew umownemu charakterowi dożywocia dysponowałby uprawnieniem do jego jednostronnego rozwiązania w każdym czasie, bez liczenia się z interesem zobowiązanego oraz mimo niekorzystnych dla niego gospodarczych konsekwencji tego rozwiązania i to także w sytuacji, gdy zobowiązany jest gotowy wywiązywać się z obowiązków wobec dożywotnika (por. uzasadnienie wyroku Sądu Najwyższego z 15 lipca 2010 roku, sygn. akt IV CSK 32/10). Dlatego też jeżeli nieporozumienia prowokuje wyłącznie sam dożywotnik, sąd powinien oddalić powództwo.
Charakter i skutki wyroku sądu
Jak podkreślono w doktrynie prawa cywilnego, wyrok rozwiązujący umowę dożywocia ma charakter konstytutywny, ze skutkiem ex nunc (wywołujący skutek od chwili uprawomocnienia się wyroku), co w konsekwencji powoduje, że dożywotnik nie ma obowiązku zwrotu otrzymanych świadczeń, a nieruchomość podlega zwrotowi w takim stanie, w jakim znajduje się w chwili uprawomocnienia się wyroku. W razie ulepszenia nieruchomości osobie zobowiązanej do zwrotu przysługuje jednak roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia (por. E. Niezbecka, Komentarz do art. 913 Kodeksu cywilnego, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz, tom III, Zobowiązania – część szczególna, red. A. Kidyba, Wolters Kluwer 2010).
Orzeczenie uwzględniające roszczenie o rozwiązanie umowy o dożywocie z jednej strony przenosi własność nieruchomości z powrotem na dożywotnika (por. uchwała SN z 4 lipca 1997 roku, sygn. akt III CZP 31/97), z drugiej zaś strony powoduje wygaśnięcie prawa dożywocia.
Podstawa prawna:
Art. 908, art. 912, art. 913 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 roku – Kodeks cywilny.
Literatura:
Kodeks cywilny. Komentarz, tom III, Zobowiązania – część szczególna, red. A. Kidyba, Wolters Kluwer 2010.
