Agnieszka J. – rozwiedziona kobieta, wystąpiła o przyznanie zaliczki alimentacyjnej na jedno z dwojga dzieci, ponieważ egzekucja alimentów okazała się bezskuteczna. Według przepisów zawartych w ustawie o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz o zaliczce alimentacyjnej do świadczenia alimentacyjnego, którego egzekucja jest bezskuteczna, jest uprawnione dziecko wychowywane przez osobę samotną w rozumieniu przepisów o świadczeniach rodzinnych. Organy administracji publicznej obu instancji odmówiły przyznania zaliczki, bowiem uznały, iż skarżąca nie może być uznana za osobę samotnie wychowującą dziecko, skoro zamieszkuje z konkubentem, ojcem drugiego dziecka. Zgodnie z definicją osoba samotnie wychowująca dziecko to: panna, kawaler, osoba pozostająca w separacji orzeczonej prawomocnym wyrokiem sądu, osoba rozwiedziona, wdowa lub wdowiec, jeżeli wspólnie nie wychowuje dziecka z ojcem lub matką dziecka. Zaliczka alimentacyjna przysługuje wówczas, gdy dziecko jest wychowywane przez osobę samotną, a ponadto gdy osoba ta nie wychowuje wspólnie co najmniej jednego dziecka z jego rodzicem. W myśl takiej definicji Agnieszka J. nie jest osobą samotnie wychowującą dziecko. Oznacza to, że nie jest możliwe przyznanie jej zaliczki alimentacyjnej na dziecko, które nie jest wspólnym dzieckiem skarżącej oraz jej konkubenta. Agnieszka J. wniosła skargę do sądu. W skardze wskazała, że nie wnosi o świadczenie dla samotnej matki, ale o świadczenie dla dziecka. Ponadto nie rozumie, dlaczego fakt, iż zamieszkuje z konkubentem, który nie jest ojcem jednego z jej dzieci, miałby pozbawić to dziecko świadczenia w postaci zaliczki alimentacyjnej. W podobnej sytuacji jak Agnieszka J. znalazły się skarżące Teresa B. i Bożena B.-J. Wojewódzkie sądy administracyjne rozpatrujące skargi wyżej wymienionych osób powzięły wątpliwości, ponieważ pomoc materialna wypłacana ze środków publicznych nie została przewidziana dla tych rodzin, które powstały w wyniku zawarcia związku małżeńskiego przez rodzica uprzednio rozwiedzionego lub nie pozostającego w związku małżeńskim. Zdaniem sądów zróżnicowanie sytuacji osób uprawnionych do uzyskania świadczenia z uwagi na to, czy wychowujący osobę uprawnioną do świadczenia alimentacyjnego rodzic pozostaje, czy też nie w nowym związku formalnym, i w tym związku wychowuje co najmniej jedno inne dziecko wspólnie z jego rodzicem, narusza zasadę równości wobec prawa. Regulacja ta pozostaje także w sprzeczności z zasadą szczególnej ochrony rodzin znajdujących się w trudnej sytuacji materialnej i społecznej oraz z obowiązkiem państwa wspomagania rodziców w realizacji prawa dziecka do odpowiedniego poziomu życia. Osoba uprawniona do uzyskania świadczenia alimentacyjnego, w sytuacji bezskuteczności egzekucji skierowanej do ojca, pozbawiona, bowiem zostaje możliwości uzyskania świadczenia w formie zaliczki alimentacyjnej z funduszy publicznych. Ponadto pomoc udzielana przez państwo została ustalona według takich kryteriów, które wręcz zniechęcają rodzica do działań zapewniających dziecku odpowiedni poziom życia, m.in. poprzez zawiązanie nowej rodziny.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że
– art. 2 pkt 5 lit. a ustawy z dnia 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 17 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych, w brzmieniu nadanym przez art. 27 pkt 2 lit. g ustawy z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej w zakresie, w jakim pomija prawo osób wychowywanych przez osoby pozostające w związku małżeńskim do zaliczki alimentacyjnej, jest niezgodny z art. 18, art. 32 ust. 1 i art. 71 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 27 Konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 20 listopada 1989 r.
– art. 2 pkt 5 lit. a ustawy z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej w związku z art. 3 pkt 17a ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych w zakresie, w jakim pomija prawo:
a) osób wychowywanych przez osoby pozostające w związku małżeńskim,
b) osób wychowywanych przez osoby, które wspólnie wychowują co najmniej jedno dziecko z jego rodzicem,
– art. 29 ust. 1 ustawy z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej jest niezgodny z art. 18, art. 32 ust. 1 i art. 71 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 27 Konwencji o prawach dziecka.
Trybunał Konstytucyjny podzielił większość zarzutów sądów pytających. Konstytucja RP nakłada na ustawodawcę obowiązek pomagania rodzinom w trudnej sytuacji materialnej i społecznej w formach, które ten uznaje za odpowiednie i w zakresie, w jakim jest to możliwe m.in. z powodów budżetowych. Jeśli ustawodawca zdecydował się na wprowadzanie świadczeń, które mają zastępować niepłacone alimenty, to powinien uczynić to w oparciu o racjonalne kryteria oraz z poszanowaniem zasady równości. Celem zaliczki jest tymczasowa pomoc osobom, których podstawowe potrzeby życiowe nie są zaspokajane na skutek niepłacenia alimentów przez dłużników alimentacyjnych. W związku z tym jej uzależnianie od tego, czy dziecko jest wychowywane w rodzinie pełnej czy niepełnej, nie powinno mieć znaczenia. Następnym skutkiem zaskarżonych przepisów jest zmuszanie rodziców, którzy nie chcą pozbawiać dziecka prawa do zaliczki, do pozostawania w stanie wolnym oraz promowanie rozwodów i separacji, czego nie da się pogodzić z konstytucyjną klauzulą dobra rodziny. Dodatkowo, zawarte w zaskarżonej regulacji kryterium wspólnego niewychowywania, co najmniej jednego dziecka wspólnie z jego rodzicem jest również niejasne, na co zwracał uwagę TK w wyroku o sygn. K 16/04 z 18 maja 2005 r.
Skutkiem wyroku jest utrata mocy obowiązującej przez art. 29 ust. 1 ustawy z 22 kwietnia 2005 r. o postępowaniu wobec dłużników alimentacyjnych oraz zaliczce alimentacyjnej. Jeżeli zaś chodzi o pozostałe przepisy, to nie tracą one mocy obowiązującej, ale powinny zostać uzupełnione w sposób wskazany w sentencji wyroku. Niezależnie od powyższego, orzeczenie TK otwiera drogę do ewentualnego uwzględnienia postulatów osób pozbawionych zaliczek alimentacyjnych w sprawach zawisłych przed sądami pytającymi, na tle których zwróciły się one do Trybunału Konstytucyjnego.
