Do sądów wpłynęły pozwy Polskich Kolei Państwowych S.A. przeciwko gminom: Gryfino i Świdnik w sprawie nakazania gminom złożenia oświadczenia woli na nieodpłatne przejęcie przez nie lokali mieszkalnych od PKP S.A. W przypadku gminy Gryfino Polskie Koleje Państwowe przekazały gminie nieruchomości wraz z pełną dokumentacją celem podpisania wstępnych uzgodnień, a następnie zawarcia, w formie aktu notarialnego, umowy przekazania na rzecz gminy prawa własności nieruchomości. Gmina domaga się natomiast od PKP S.A. przeprowadzenia kapitalnych remontów przekazanych nieruchomości, sporządzenia inwentaryzacji oraz zlikwidowania istniejących wierzytelności z tytułu zaległych czynszów. W myśl zakwestionowanego przepisu ustawy PKP S.A. przysługuje, po spełnieniu określonych warunków, w stosunku do gminy roszczenie o zawarcie umowy przekazania nieruchomości. Roszczenie to przedawnia się z upływem roku od dnia złożenia gminie oświadczenia wraz z wymaganymi dokumentami. Pytający sąd powziął wątpliwości, co do konstytucyjności przepisu. Według sądu pozbawienie gminy możliwości wyboru w zakresie przystąpienia, bądź nie, do umowy nieodpłatnego przekazania nieruchomości, zaprzecza zasadzie samodzielności i równoprawności jednostek samorządu terytorialnego. Ponadto konieczność ponoszenia nieprzewidzianych i nie dających się zaplanować nakładów na remonty nieruchomości, nie pozostaje bez wpływu na zdolność gminy do realizacji jej zadań w stosunku do ogółu mieszkańców. Zdaniem pytającego sądu przerzucenie na całą wspólnotę mieszkańców odpowiedzialności za zobowiązania PKP S.A. jest sprzeczne z zasadą sprawiedliwości społecznej.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 81 ust. 5 ustawy z dnia 8 września 2000 r. o komercjalizacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego "Polskie Koleje Państwowe" jest niezgodny z art. 2 i art. 165 Konstytucji oraz z art. 4 ust. 2 i 6 Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego, sporządzonej w Strasburgu dnia 15 października 1985 r. W pozostałym zakresie Trybunał umorzył postępowanie ze względu na niedopuszczalność wydania wyroku. Oznacza to, że narzucenie gminie, w oderwaniu od jej woli, statusu właściciela nieruchomości wraz ze wszystkimi obciążeniami narusza fundamentalne dla obrotu cywilnoprawnego zasady i jest niezgodne z konstytucją.
Trybunał Konstytucyjny uwypuklił, że zarówno gminy, jak i skomercjalizowane przedsiębiorstwo PKP S.A. występują w sporze – będącym przyczyną wystąpienia z pytaniami prawnymi – jako podmioty prywatnoprawne, dysponujące własnym majątkiem, nie zaś jako podmioty publicznoprawne. Należy, więc zakwestionowany przepis ocenić z punktu widzenia standardów prawa prywatnego, w szczególności prawa cywilnego. Z art. 165 Konstytucji wynika zasada, iż gminy uczestnicząc w obrocie cywilnoprawnym, zwłaszcza w zakresie prawa własności i praw majątkowych, powinny być traktowane jak inne podmioty prywatnoprawne.
PKP S.A. chce doprowadzić do nabycia przez gminę, nawet wbrew jej woli, własności nieruchomości. Takie ukształtowanie czynności prawnej przekazania nieruchomości stanowi oczywiste naruszenie równorzędności podmiotów, podstawowej zasady prawa cywilnego, stanowiącej zarazem cechę pozwalającą odróżnić stosunki cywilnoprawne od stosunków publicznoprawnych.
Według TK, na pojęcie demokratycznego państwa prawnego, wyrażone w art. 2 Konstytucji, składa się też zasada równorzędności podmiotów obrotu cywilnoprawnego, która w stosunkach prywatnoprawnych jest w pewnym sensie odbiciem konstytucyjnej zasady równości podmiotów wobec prawa. Zasada ta stanowi fundament demokratycznego społeczeństwa i ustroju wolnorynkowego. Narzucenie gminom, w całkowitym oderwaniu od ich woli, statusu właścicieli nieruchomości wraz ze wszystkimi obciążeniami majątkowymi, w sposób oczywisty narusza zasadę fundamentalną dla obrotu cywilnoprawnego. Kształtując za pomocą instrumentów prywatnoprawnych sferę majątkową gmin ustawodawca musi zachować podstawowe standardy rządzące obrotem cywilnoprawnym w demokratycznych państwach prawa.
Skutkiem uznania niezgodności z konstytucją kwestionowanego przepisu jest eliminacja go z porządku prawnego i niemożność zastosowania w tzw. sprawach w toku, a więc postępowaniach toczących się jeszcze, nie zakończonych prawomocnym wyrokiem. W szczególności dotyczy to postępowań będących bezpośrednią przyczyną wystąpienia z pytaniami prawnymi do Trybunału Konstytucyjnego w niniejszej sprawie. Sądy rozstrzygające sprawy powinny zatem uwzględnić fakt ogłoszenia wyroku TK. W efekcie nie nastąpi skuteczne przekazanie nieruchomości na rzecz gmin wbrew ich woli.
