W ustawie nowelizującej wykluczono możliwość żądania zwrotu wywłaszczonego prawa użytkowania wieczystego. Nie podjęto nawet próby uzasadnienia tak radykalnej zmiany. W opinii wnioskodawców naruszone zostało konstytucyjne prawo do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, która stała się zbędna, gdy chodzi o cel określony w decyzji. Inny przepis stanowi, że jeżeli cel wywłaszczenia został zrealizowany tylko w części wywłaszczonej nieruchomości, zwrotowi podlega pozostała część pod warunkiem, że istnieje możliwość jej zagospodarowania zgodnie z planem miejscowym, a w przypadku braku planu miejscowego, zgodnie z ustaleniami decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowaniu terenu albo przylega ona do nieruchomości stanowiącej własność osoby wnioskującej o zwrot. Obecnie dla częściowego zwrotu wywłaszczonej nieruchomości nie wystarczy tylko jej zbędność na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Kolejna zmiana dotyczyła wykluczenia możliwości zwrotu wywłaszczonych nieruchomości, które przed styczniem 1998 r. wykorzystano na inny cel niż wskazany w decyzji wywłaszczeniowej. Przypis stosuje się także do postępowań o zwrot wywłaszczonych nieruchomości wszczętych i niezakończonych do dnia wejścia ustawy w życie. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich nie wystąpiły żadne szczególne okoliczności uzasadniające zastosowanie bezpośredniego działania nowej ustawy. Ustawodawca może korzystać z zasady bezpośredniego działania prawa jedynie w przypadku, gdy przemawia za tym ważny interes publiczny.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że
-
art. 136 ust. 6 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami jest niezgodny z art. 2, art. 21 ust. 2, art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 2 oraz art. 64 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji.
-
art. 137 ust. 2 powyższej ustawy zakresie, w jakim uzależnia zwrot części wywłaszczonej nieruchomości niezagospodarowanej na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu od istnienia możliwości zagospodarowania jej zgodnie z postanowieniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego w dniu złożenia wniosku o zwrot części nieruchomości, a w przypadku braku planu zagospodarowania przestrzennego, zgodnie z ustaleniami decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu albo jeżeli przylega do nieruchomości stanowiącej własność osoby wnioskującej o zwrot, jest niezgodny z art. 2 oraz art. 21 ust. 2, art. 32 ust. 1 i art. 64 ust. 1 i 2 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 64 ust. 3 Konstytucji.
-
art. 229a powyższej ustawy jest niezgodny z art. 21 ust. 2 w związku z art. 64 ust. 2 oraz z art. 7 Konstytucji.
-
art. 15 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw jest niezgodny z art. 2 w związku z art. 64 ust. 2 oraz art. 21 ust. 2 Konstytucji.
Zasada zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, pod warunkiem, że nieruchomość nie została użyta na cel publiczny, który był powodem wywłaszczenia ma rangę konstytucyjną. Obejmuje, zatem nie tylko restytucję prawa własności, ale także prawa użytkowania wieczystego, a także ograniczonych praw rzeczowych. Trybunał Konstytucyjny orzekł naruszenie zasady równości – poprzez nieuzasadnione zróżnicowanie sytuacji byłych właścicieli, m.in. użytkowników wieczystych – w zależności od tego, czy cel wywłaszczenia zrealizowano na całej nieruchomości, czy też jedynie na jej części. Ograniczenie prawa majątkowego wprowadzone w kwestionowanej ustawie nie znajduje uzasadnienia w świetle zasady proporcjonalności. Podobnie nie znajduje uzasadnienia ograniczenie konstytucyjnej zasady zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Zasady tej nie należy zawężać jedynie do sytuacji, gdy cała nieruchomość stała się zbędna na cel publiczny wskazany w decyzji o wywłaszczeniu. Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że wywłaszczenie powinno być stosowane tylko w koniecznych przypadkach. Zakwestionowany przepis stworzył natomiast sytuację, w której wyjątkowy charakter wywłaszczenia – w szczególności przesłanka "niemożności realizacji danego celu publicznego za pomocą innych środków prawnych" traci znaczenie. Dodatkowo ustawodawca może korzystać z zasady bezpośredniego działania nowego prawa, jeżeli przemawia za tym ważny interes publiczny. Tutaj żadne szczególne okoliczności nie zachodzą.
