Spis treści
Uprawnieni do zachowku
Zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jest to tzw. zachowek. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Celem instytucji zachowku jest zatem ochrona interesów majątkowych najbliższych członków rodziny, przez zapewnienie im niezależnie od woli spadkodawcy, a nawet wbrew jego woli, roszczenia pieniężnego, odpowiadającego określonemu w przepisach Kodeksu cywilnego ułamkowi wartości udziały w spadku, który by im przypadł przy dziedziczeniu ustawowym.
Wydziedziczenie pozbawia prawa zachowku
Kodeks cywilny, na mocy regulacji zawartych w art. 1008 i art. 1009, umożliwia całkowite pozbawienie osoby uprawnionej prawa do zachowku. Wydziedziczenie następuje w testamencie. Spadkodawca może pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Co ważne, przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Wydziedziczenie nie obejmuje zstępnych wydziedziczonego (np. dzieci). Jak wynika z regulacji art. 1011 KC, zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Wydziedziczenie nie nastąpi, jeżeli spadkodawca przebaczył uprawnionemu do zachowku. Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 1010 KC).
Obniżenie należnego zachowku
Żaden z przepisów regulujących instytucję zachowku nie przewiduje możliwości obniżenia wierzytelności z tytułu zachowku. Nie oznacza to, że taka ewentualność nie istnieje w ogóle. Możliwość obniżenia wysokości należnej sumy z tytułu zachowku istnieje na podstawie art. 5 KC. Taka ewentualność dopuszcza Sąd Najwyższy. Dopuszczalność obniżenia należności z tego tytułu na podstawie art. 5 KC, a więc z uwagi na zasady współżycia społecznego, zaistnieje np. w sytuacji, gdy głównym składnikiem spadku jest spółdzielcze prawo do lokalu, domek czy lokal stanowiący odrębną własność, który służy do zaspokojenia niezbędnych potrzeb mieszkaniowych zobowiązanego do zapłaty zachowku w razie braku innych możliwości zaspokojenia tych potrzeb, zaś inne składni spadku nie wystarczają na pokrycie zobowiązania z tytułu zachowku (zob. uchwała SN z dnia 19 maja 1981 r., sygn. akt III CZP 18/81).
Podstawa prawna:
Art. 991, art. 1008,art.1009, art. 1010, art. 1011 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U.2017.459).
