Spis treści
Rozwiązanie problemu
Kodeks cywilny wskazuje w art. 1008 przesłanki wydziedziczenia. Spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Dla zasadności wydziedziczenia ma decydujące znaczenie obiektywne istnienie ściśle przewidzianych przez ustawodawcę w art. 1008 KC podstaw wydziedziczenia, nie zaś sama wola spadkodawcy. Przyczyna wydziedziczenia powinna zostać w testamencie skonkretyzowana, sprecyzowana, jednoznacznie sformułowana i opisana. Warto przy tym pamiętać, że spadkodawca w testamencie musi wskazać przyczynę wydziedziczenia i choć nie musi posłużyć się terminologią ustawową, wskazane przez niego zachowania muszą stanowić wypełnienie przynajmniej jednej z trzech przesłanek wydziedziczenia z pkt 1-3 art. 1008 KC (zob. wyrok SA w Katowicach z dnia 6 marca 2013 r., sygn. akt I ACa 4/13).
Jedną z przesłanek wydziedziczenia jest uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. W art. 113 § 1 i 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego uregulowano kwestię prawa i obowiązku utrzymywania kontaktów. Niezależnie od władzy rodzicielskiej rodzice oraz ich dziecko mają prawo i obowiązek utrzymywania ze sobą kontaktów. Kontakty z dzieckiem obejmują w szczególności przebywanie z dzieckiem (odwiedziny, spotkania, zabieranie dziecka poza miejsce jego stałego pobytu) i bezpośrednie porozumiewanie się, utrzymywanie korespondencji, korzystanie z innych środków porozumiewania się na odległość, w tym ze środków komunikacji elektronicznej. Obowiązek ten dotyczy zatem zarówno dziecka jak i rodzica.
Przyczyna wydziedziczenia wymieniona w art. 1008 pkt 3 KC polega na uporczywym niedopełnianiu względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Zachowanie takie odnosić się musi do osoby spadkodawcy i dotyczyć niedopełniania obowiązków rodzinnych właśnie względem niego. Doktryna podaje liczne przykłady takiego zachowania, jak np. niewykonywanie obowiązku alimentacyjnego, nieudzielanie opieki, brak pomocy w chorobie. Jednak co więcej – zachowanie takie musi nosić cechy uporczywości, czyli być długotrwałe lub wielokrotne (zob. wyrok SA w Szczecinie z dnia 4 kwietnia 2014 r., sygn. akt I ACa 887/12). W pojęciu "zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych", o którym mowa w art. 1008 pkt 3 KC, mieści się również takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania ze spadkodawcą kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych, brak udziału w jego życiu choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami, nieudzielaniu opieki, braku pomocy w chorobie (zob. wyrok SA w Krakowie z dnia 27 lutego 2014 r., sygn. akt I ACa 1201/12). Należy jednak pamiętać, że ocena wykonywania obowiązków rodzinnych nie może być oderwana od realiów określonego przypadku. Co więcej, podstawy wydziedziczenia nie mogą stanowić sytuacje wynikłe z powodu okoliczności, na które uprawniony nie miał wpływu lub za które nie odpowiada (wyrok SO w Nowym Sączu z dnia 8 lipca 2014 r., sygn. akt I C 387/12), co ma miejsce w analizowanym przypadku. Niejednokrotnie jest tak, że dziecko pada ofiarą konfliktu rodziców, a fakt zerwania relacji między jego rodzicami skutkuje tym, że również ono przestaje się kontaktować z drugim rodzicem.
Należy także podkreślić, że przesłanka wydziedziczenia z art. 1008 pkt 3 KC musi występować w dacie sporządzenia testamentu (zob. wyrok SA w Poznaniu z dnia 6 listopada 2013 r., sygn. akt I ACa 864/13).
Podsumowanie
Wydziedziczenie stanowi materialnoprawną przesłankę unicestwiającą roszczenie o zachowek. Innymi słowy, w razie wydziedziczenia spadkobiercy następuje utrata prawa do zachowku.
Skuteczność wydziedziczenia wymaga, zgodnie z treścią art. 1008 i 1009 KC, zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 KC, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie, zaś rolą sądu jest także ocena, czy okoliczności te należą do jednej z przesłanek wskazanych w art. 1008 KC. Podstawą wydziedziczenia nie mogą być natomiast okoliczności, na które wydziedziczony nie miał wpływu lub za które nie odpowiada. Jak podkreśla się w orzecznictwie, uporczywe niedopełnianie obowiązków rodzinnych oznacza również długotrwałe, świadome, zawinione ignorowanie takich obowiązków (zob. wyrok SO we Wrocławiu z dnia 24 czerwca 2013 r., sygn. akt I C 284/12). Sąd może więc uznać na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego, że dokonane wydziedziczenie było bezzasadne i poczynione z naruszeniem przepisów art. 1008-1011 KC, co oznacza, że nie mogło ono wywołać zamierzonego przez spadkodawcę skutku prawnego. Taki stan rzeczy spowoduje, że „wydziedziczony” może dochodzić zachowku od spadkobiercy testamentowego.
Podstawa prawna:
Art. 113 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 682).
Art. 1008, art. 1009 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2017 r., poz. 459).
