Spis treści
Ponadto w testamencie tym wskazała, że wydziedzicza swojego męża, bo ten jest alkoholikiem, nie leczy się, do tego awanturuje się wielokrotnie, okrada ją, nie łoży na utrzymanie rodziny, w związku z czym żyją w separacji, a także pomimo jej choroby nie świadczy jej żadnej pomocy. To ja opiekowałem się ciocią, przynosiłem jej jedzenie, robiłem zakupy, zawoziłem do szpitala, czasem robiłem także opłaty. Jej mąż nigdy jej nie odwiedził, nigdy nie kupił jej jedzenia czy innych potrzebnych rzeczy, także wtedy gdy ciotka przebywała w domu. Często natomiast spraszał kolegów, a ciocia opowiadała, że robił po pijaku awantury, źle ją traktował, groził jej, przez co ciocia się go nawet bała. Na rozwód się nie zdecydowała, bo mówiła że nie ma na to siły, zdrowia i pieniędzy. Teraz jednak jej mąż żąda ode mnie kwoty (…) złotych tytułem zachowku. Mówi, że jak mu nie zapłacę to i tak dostanie te pieniądze, bo zasądzi to sąd, al. wtedy zapłacę więcej, bo z odsetkami. Twierdzi, ze zachowek mu się należy bo był mężem ciotki gdy ta umarła, a wydziedziczenie jest bezskuteczne, bo przecież razem mieszkali.
Czym jest wydziedziczenie?
Wydziedziczenie to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodziców zachowku, jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
Art. 1009 KC wskazuje, że przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu.
Rozwiązanie problemu
Analizując przedstawiony stan faktycznych należy zauważyć, że przyczyną wydziedziczenia było uporczywe niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (art. 1008 pkt 3 KC). W orzecznictwie wskazuje się, że do najbardziej typowych przykładów niedopełniania obowiązków rodzinnych, mającego charakter uporczywy z nastawieniem psychicznym wyrażającym się w złej woli, należy m.in. uchylanie się od zaspokajania obowiązku alimentacyjnego, brak osobistej troski czy zainteresowania chorym spadkodawcą, zerwanie kontaktów itp. Nie bez znaczenia jest również fakt, że na gruncie przepisu art. 23 KRO małżonkowie zobowiązani są do wspólnego pożycia, do wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli. Obowiązek wzajemnej pomocy nie jest więc tylko kwestią moralności, ale jest to także obowiązek prawny, który stanowi nierozerwalny element małżeństwa. Dotyczy on zarówno sfery materialnej jak i niematerialnej oraz zarówno pomocy w sprawach życia codziennego, jak i w sprawach wyjątkowych, jak np. choroba (zob. N. Szok, R. Terlecki, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Praktyka, orzecznictwo, kazusy, wyd. C.H.Beck, Warszawa 2016, s. 51). Z przedstawionego stanu faktycznego wynika, ze spadkodawczyni pozostawała ze swym mężem w wieloletniej separacji faktycznej, czego powodem było zachowanie męża, jego alkoholizm i zachowanie względem spadkodawczyni (wszczynanie awantur, groźby itd.). Ponadto mąż nie podjął jakiejkolwiek próby przywrócenia prawidłowych relacji z żoną, wręcz przeciwnie nadal się awanturował, pomimo ciężkiej choroby żony. Co więcej – jak wynika z opisanego stanu faktycznego – w okresie choroby ignorował potrzeby spadkodawczyni , a zwłaszcza nie udzielał spadkodawczyni pomocy w czynnościach życia codziennego (zakupy) ani nie wspierał jej w procesie leczenia, wobec czego spadkodawczyni musiała korzystać z pomocy bratanka.
Mąż powołuje się natomiast na przepis art. 991 KC, zgodnie z którym (§1) zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek), natomiast (§2) jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
Mąż kwestionuje przy tym także skuteczność wydziedziczenia. W tym miejscu należy zatem pochylić się nad problematyką skuteczności wydziedziczenia. W orzecznictwie wskazuje się, że ustawowym wymogiem skuteczności wydziedziczenia jest wyraźne wyjawienie takiego zamiaru przez spadkodawcę w stosunku do określonej osoby oraz podanie przyczyny wydziedziczenia. (art. 1009 KC). Przyczyny wydziedziczenia wskazane zostały w art. 1008 KC, a warunkiem skutecznego zastosowania tego przepisu jest wykazanie zaistnienia tych przesłanek (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 28 maja 2013 r., sygn. akt I ACa 412/13). Skuteczność wydziedziczenia wymaga zatem, zgodnie z treścią art. 1008 i 1009 KC, zarówno wskazania przez spadkodawcę w testamencie przyczyny wydziedziczenia, należącej do jednej z przyczyn zawartych w zamkniętym katalogu z art. 1008 KC, jak i rzeczywistego istnienia wskazanych przez spadkodawcę okoliczności. Należy przy tym podkreślić, że podstawą do ustalenia przyczyny wydziedziczenia może być tylko treść testamentu, w którym spadkodawca ma obowiązek określić powody swojego rozporządzenia pozbawiającego wydziedziczonego zarówno prawa do spadku, jak i prawa do zachowku. Spadkobierca pozwany w sprawie o zachowek ma zatem obowiązek udowodnienia, że rzeczywiście zaistniały okoliczności wskazane przez spadkodawcę w testamencie, zaś rolą sądu jest także ocena, czy okoliczności te należą do jednej z przesłanek wskazanych w art. 1008 KC. Nawet bowiem, gdyby w rzeczywistości istniała przyczyna uzasadniająca wydziedziczenie, ale spadkodawca tej przyczyny nie wskazał w testamencie jako podstawy wydziedziczenia, rozrządzenie spadkodawcy w tym zakresie nie byłoby skuteczne (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r. sygn. akt VI ACa 578/13).
Analizując przedstawiony stan faktyczny należy stwierdzić, że ujawnione w nim fakty pozwalają na przyjęcie, że wydziedziczenie męża było skuteczne, a wskazane w testamencie powody wydziedziczenia mieszczą się w dyspozycji art. 1008 KC. Spadkodawczyni wskazała bowiem, że mąż "jest alkoholikiem, nie leczy się, do tego awanturuje się wielokrotnie, okrada ją, nie łoży na utrzymanie rodziny, w związku z czym żyją w separacji, a także pomimo jej choroby nie świadczy jej żadnej pomocy". Niewątpliwie powyższe okoliczności mogą być uznane za wskazanie przyczyny w postaci dopuszczenia się przez wydziedziczonego uporczywego niedopełniania względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Na marginesie można wskazać, że sam rozpad małżeństwa i pozostawanie małżonków w faktycznej separacji nie może być uznany za zaniedbywanie obowiązków rodzinnych względem spadkodawcy, konieczne jest bowiem wskazanie przez spadkodawcę co było przyczyną rozpadu i dopiero określone zachowania ze strony osoby podlegającej wydziedziczeniu mogą być oceniane w kontekście przesłanek z art. 1008 KC (zob. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 13 listopada 2013 r. sygn. akt VI ACa 578/13). Zachowanie uprawnionego do zachowku uzasadniające wydziedziczenie na podstawie art. 1008 pkt 3 KC musi się odnosić do osoby spadkodawcy i dotyczyć niedopełniania obowiązków rodzinnych względem niego – musi to być zachowanie długotrwałe czy wielokrotne, prowadzące do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., sygn. akt II CKN 1397/00).
Podsumowanie
Nawiązując bezpośrednio do powyższych rozważań należy zgodzić się z tezą, że wydziedziczenie męża było skuteczne, wobec czego mąż został pozbawiony prawa do zachowku po zmarłej żonie. W razie wniesienia powództwa do sądu pozwany spadkobierca – zgodnie z norma art. 6 KC – kwestionując zasadność roszczenia, obowiązany będzie do wykazania, że powód (mąż) został pozbawiony prawa do zachowku z uwagi na skuteczne wydziedziczenie przez spadkodawczynię testamentem.
Podstawa prawna:
Art. 6, art. 991, art. 1008, art. 1009 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U.2016.380).
Art. 23 ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U.2015.2082)
