Wyłączenie sędziego z mocy prawa
Poniżej wymienione przyczyny wyłączają sędziego od udziału w sprawie:
• sprawa dotyczy tego sędziego bezpośrednio,
• jest małżonkiem strony lub pokrzywdzonego albo ich obrońcy, pełnomocnika lub przedstawiciela ustawowego albo pozostaje we wspólnym pożyciu z jedną z tych osób,
• jest krewnym lub powinowatym w linii prostej, a w linii bocznej aż do stopnia pomiędzy dziećmi rodzeństwa osób wymienionych w pkt 2 albo jest związany z jedną z tych osób węzłem przysposobienia, opieki lub kurateli,
• był świadkiem czynu, o który sprawa się toczy, albo w tej samej sprawie był przesłuchany w charakterze świadka lub występował jako biegły,
• brał udział w sprawie jako prokurator, obrońca, pełnomocnik, przedstawiciel ustawowy strony, albo prowadził postępowanie przygotowawcze,
• brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia lub wydał zaskarżone zarządzenie,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, które zostało uchylone,
• brał udział w wydaniu orzeczenia, co do którego wniesiono sprzeciw,
• prowadził mediację.
Jeżeli sędzia uznaje, że zachodzi jakakolwiek przyczyna wymieniona powyżej, wyłącza się, składając oświadczenie na piśmie do akt, a na jego miejsce wstępuje inny sędzia. Należy podkreślić, że powody wyłączenia trwają mimo ustania uzasadniającego je małżeństwa, wspólnego pożycia, przysposobienia, opieki lub kurateli. Sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego wnioskiem o wznowienie lub zaskarżonego w trybie kasacji, nie może orzekać co do tego wniosku lub tej kasacji. W postanowieniu z dnia z dnia 30 lipca 1987 r. (III KZ 140/87) Sąd Najwyższy uznał, że: „Sędzia, który brał udział w wydaniu uchylonego orzeczenia, jest wyłączony z udziału w sprawie. Wyłączenie to obejmuje niemożność udziału w rozprawie głównej jak i niemożność podejmowania wszelkich decyzji w kwestiach dotyczących danej sprawy, a więc również postanowień co do stosowania tymczasowego aresztowania (środka zapobiegawczego).”.
Wyłączenie sędziego na wniosek
Sędzia ulega także wyłączeniu, jeśli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie. Jak wskazał w postanowieniu z dnia 11 stycznia 2012 r. (III KK 214/11) Sąd Najwyższy: „Wątpliwość co do bezstronności sędziego (art. 41 § 1 k.p.k.) musi istnieć obiektywnie i poddawać się zewnętrznej weryfikacji oraz ocenie, a nie być tylko subiektywnym przekonaniem określonej osoby.”. Wniosek o wyłączenie sędziego, zgłoszony na tej podstawie – po rozpoczęciu przewodu sądowego, pozostawia się bez rozpoznania, chyba że przyczyna wyłączenia powstała lub stała się stronie wiadoma dopiero po rozpoczęciu przewodu. Sędzia, co do którego zgłoszono wniosek o wyłączenie go od udziału w sprawie, może złożyć do akt stosowne oświadczenie na piśmie i powstrzymuje się od udziału w sprawie; jest jednak obowiązany przedsięwziąć czynności nie cierpiące zwłoki.
Kto orzeka o wyłączeniu sędziego z postępowania karnego?
O wyłączeniu sędziego od udziału w sprawie orzeka sąd, przed którym toczy się postępowanie. W składzie orzekającym w kwestii wyłączenia nie może brać udziału sędzia, którego dotyczy wyłączenie. W razie niemożności utworzenia takiego składu sądu, w kwestii wyłączenia orzeka sąd wyższego rzędu. Na orzeczenie w przedmiocie wyłączenia sędziego nie przysługuje zażalenie.
