Zgodnie z regulacją art. 483 Kodeksu cywilnego, kara umowna polega na zastrzeżeniu umownym, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy. Pamiętajmy przy tym, że dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Zgodnie z wyrokiem sądu apelacyjnego w Warszawie z dnia 14 marca 2013 r. (sygn. akt I ACa 1145/12), ustawowa konstrukcja kary umownej nie opiera się na mechanizmie gwarancyjnym, lecz na ogólnych zasadach odpowiedzialności odszkodowawczej. Karą umowną może zostać obciążona tylko taka strona, która odpowiada za opóźnienie w spełnieniu świadczenia niepieniężnego, obowiązek jej zapłacenia nie może natomiast spoczywać na stronie zobowiązanej do spełnienia tego świadczenia, jeżeli opóźnienie zostało wywołane przez okoliczności, za które strona nie ponosi odpowiedzialności. Ważnym zadaniem kary umownej jest zabezpieczenie wykonania zobowiązania, tym samym zwiększenie realności wykonania zobowiązania oraz ułatwienie naprawienia szkody. Takie oddziaływanie można określić mianem funkcji stymulacyjnej kary umownej, bowiem jej zastrzeżenie ma mobilizować dłużnika do prawidłowego wykonania zobowiązania. Kara umowna w tym zakresie służy ochronie interesów prawnych wierzyciela (zapobieganie niewykonaniu zobowiązania). Stymulująco może działać wysokość ustalonej kary umownej, wybrany rodzaj kary (np. zaliczalna), a także wzgląd na łatwość dochodzenia tego świadczenia. W pewnym stopniu odzwierciedleniem funkcji mobilizującej kary umownej jest przepis art. 483 § 2 KC, wyłączający, co do zasady, możliwość uchylenia się przez dłużnika od wykonania zobowiązania przez zapłatę kary umownej. Zastrzeżenie kary umownej w kontekście wspomnianego przepisu prowadzi do wzmocnienia reguły realnego wykonania zobowiązania.
Roszczenie o zapłatę kary umownej może ulec przedawnieniu – dyskusyjne jest jednak to, w jakim dokładnie terminie. Kodeks cywilny przewiduje z reguły dwa podstawowe terminy przedawnienia – 3 letni, związany ze zobowiązaniami okresowymi i z prowadzeniem działalności gospodarczej oraz 10letni związany z pozostałymi zobowiązaniami. Z kolei z upływem 2 lat przedawniają się m.in. roszczenia z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczenia z tytułu dostawy między przedsiębiorcami, roszczenia z umowy o dzieło. Przedawnienie z upływem jednego roku dotyczy roszczeń z tytułu najmu, umowy leasingu, umowy przedwstępnej czy z umowy przewozu osób. Wydaje się, że termin przedawnienia zastrzeżonej w umowie kary umownej będzie zależeć wyłącznie od rodzaju zaciągniętego zobowiązania. Inaczej będziemy zatem rozpatrywać to zagadnienie w odniesieniu do umowy o dzieło, umowy zlecenia, a umowy o roboty budowlane. Mając powyższe na uwadze należy zatem stwierdzić, że przedawnienie roszczenia o zapłatę kary umownej następuje w terminie przedawnienia roszczenia głównego – wynikającego bezpośrednio z zawartej umowy. Warto w tym miejscu przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 października 2006 r. (sygn. akt IV CSK 178/06), zgodnie z którym roszczenie o zapłatę kary umownej zastrzeżonej na wypadek wypowiedzenia umowy o dzieło zawartej na czas oznaczony nie jest roszczeniem wynikającym z umowy o dzieło w rozumieniu art. 646 KC. Widać zatem, że Sąd ten reprezentuje nieco odmienne stanowisko – roszczenie o zapłatę kary umownej jest oderwane od roszczenia głównego, a to z kolei oznacza stosowanie innego terminu przedawnienia. W uzasadnieniu swojego stanowiska SN podkreślił, że to oderwanie widoczne jest nie tylko w przypadku umowy o dzieło, ale daje się wyraźnie zauważyć przy zawartych na czas oznaczony umowach kontraktacji (art. 624 k.c.), najmu i dzierżawy (art. 677 i 694 k.c.), użyczenia (art. 719 k.c.) lub rachunku bankowego (art. 731 k.c.). Każda z tych umów może być zawarta na czas oznaczony i może zawierać zastrzeżenie swoistej kary umownej na wypadek rozwiązania umowy przed terminem. W świetle wskazanych wyżej przepisów traktujących o przedawnieniu konkretnych roszczeń nie ma wątpliwości, że roszczenie o karę umowną tak zastrzeżoną w powyższych umowach nie podlega przedawnieniu dwuletniemu lub jednorocznemu, o którym mowa w wymienionych przepisach.
