Przeszukanie osób, mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach wymienionych w przepisach i w sposób w nich określony. Zagadnienia związane z czynnościami dotyczącymi przeszukania regulują przepisy rozdziału 25 Ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997r., Nr 89, poz. 555 ze zm.).
Celem przeszukania jest wykrycie, zatrzymanie albo przymusowe doprowadzenie osoby podejrzanej a także znalezienie rzeczy mogących stanowić dowód w sprawie lub podlegających zajęciu w postępowaniu karnym.
Przeszukania można dokonywać w pomieszczeniach (mieszkaniach i lokalach) oraz innych miejscach, takich jak środki transportu i miejsca otwarte. Możliwe jest również przeszukanie osoby, jej odzieży i podręcznych przedmiotów. Aby organ procesowy mógł dokonać przeszukania muszą istnieć uzasadnione podstawy do przypuszczenia, że podejrzana osoba lub wskazane rzeczy tam się znajdują.
Przeszukania może dokonać prokurator albo, na polecenie sądu lub prokuratora, policja a w szczególnych wypadkach także inne organy, np. Straż Graniczna, inspektorzy i pracownicy kontroli skarbowej, funkcjonariusze ABW czy CBA.
W przypadku wykonywania polecenia sądu lub prokuratora osobie, u której przeszukanie ma być dokonane, okazuje się stosowne postanowienie o przeszukaniu. Postanowienie nie zawsze jest konieczne. W przypadkach niecierpiących zwłoki czynności tych można dokonać na podstawie nakazu przeszukania zatwierdzonego przez kierownika jednostki organu dokonującego przeszukania, bądź na podstawie legitymacji służbowej. Taka czynność musi być jednak niezwłocznie zatwierdzona przez sąd lub prokuratora. W sytuacji, kiedy osoba uprawniona złoży do protokołu żądanie doręczenia postanowienia w przedmiocie zatwierdzenia, organ procesowy musi to zrobić w terminie 7 dni, od dokonania czynności. O prawie zgłoszenia żądania należy taką osobę wcześniej pouczyć. Przeszukania zamieszkałych pomieszczeń można dokonywać w porze nocnej tylko w wypadkach nie cierpiących zwłoki. Za porę nocną uważa się czas od godziny 22 do godziny 6. Pomieszczenia dostępne dla nieograniczonej liczby osób typu hotele, schroniska, noclegownie lub służące do przechowywania przedmiotów można przeszukiwać również w porze nocnej. Jeżeli przeszukanie rozpoczęto za dnia można je kontynuować, pomimo nastania pory nocnej.
Ponieważ przeszukanie wiąże się z naruszeniem nietykalności pomieszczenia i osoby bardzo ważne jest, aby było dokonane z zachowaniem umiaru i poszanowania godności osób, których ta czynność dotyczy oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości.
W razie wyrządzenia takich szkód poszkodowany ma prawo dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia jego praw osobistych na drodze postępowania cywilnego. Przeszukania osoby i odzieży powinna dokonywać, w miarę możliwości, osoba tej samej płci. Organ dokonujący przeszukania powinien przed rozpoczęciem tej czynności zawiadomić o jej celu oraz wezwać do wydania poszukiwanych przedmiotów Osoba, u której dokonywane jest przeszukanie ma prawo być przy tym obecna. Ma ona również prawo wziąć do czynności inną wskazaną przez siebie osobę, jeżeli nie utrudni to w istotny sposób lub uniemożliwi przeprowadzenia przeszukania. Także funkcjonariusz prowadzący może przybrać do czynności osobę trzecią. Jeżeli na miejscu nie ma gospodarza lokalu, do czynności można wezwać dorosłego domownika lub sąsiada. Zadaniem osób postronnych jest czuwanie aby przeszukanie było prowadzone poprawnie, bez nadmiernych szkód a prowadzący nie mieli możliwości kradzieży i podrzucenia przedmiotów przestępstwa, np. narkotyków.
Wszystkie ujawnione w trakcie przeszukania przedmioty, które mogą mieć znaczenie dla toczącego się postępowania powinny być zatrzymane i wyszczególnione w protokole przeszukania i zatrzymania rzeczy.
To samo dotyczy znalezionych w czasie przeszukania przedmiotów mogących stanowić dowód innego przestępstwa, podlegających przepadkowi lub których posiadanie jest zabronione Osobom zainteresowanym, po dokonaniu czynności, wręcza się pokwitowanie z opisem zatrzymanych rzeczy. Przedmioty dobrowolnie wydane lub odnalezione w wyniku przeszukania należy zabrać lub oddać na przechowanie osobie godnej zaufania. Taka osoba ma obowiązek przedstawić je na każde żądanie policji, prokuratora lub sądu. Jeżeli zatrzymanie rzeczy lub przeszukanie nastąpiło bez uprzedniego polecenia sądu lub prokuratora a w ciągu 7 dni od dnia czynności nie nastąpiło jej zatwierdzenie, zatrzymane przedmioty powinny zostać zwrócone osobie uprawnionej. Nie dotyczy to sytuacji, gdy nastąpiło dobrowolne wydanie a osoba ta nie złożyła wniosku o sporządzenie i doręczenie jej postanowienia o zatwierdzeniu zatrzymania rzeczy. Uprawnionej osobie należy również zwrócić przedmioty, które stały się zbędne dla postępowania. Przedmioty, których posiadanie jest zabronione, np. broń, amunicję, narkotyki, materiały wybuchowe i radioaktywne, substancje trujące, środki odurzające czy psychotropowe, przekazuje się do właściwych urzędów lub instytucji. Jeżeli wyniknie spór co do własności rzeczy, a nie ma dostatecznych danych do niezwłocznego rozstrzygnięcia, osoby zainteresowane mogą skierować sprawę na drogę postępowania cywilnego .
Z przeszukania sporządzany jest protokół, który powinien zawierać dokładną godzinę rozpoczęcia i zakończenia, listę wszystkich zatrzymanych rzeczy z ich opisem a także uwzględniać informację o postanowieniu sądu lub prokuratora o przeszukaniu. Protokół podpisują przeprowadzający przeszukanie oraz osoba zawezwana.
Na postanowienie i czynności dotyczące przeszukania służy zażalenie.
Zażalenie wnosi się do sądu rejonowego, w okręgu którego toczy się postępowania a przysługuje ono osobom, których prawa zostały naruszone.
