Ustrój społeczno-polityczny, wprowadzony w Polsce w 1944 roku, w pierwszych latach funkcjonowania formalnie akceptował zachowanie dotychczasowego stanu posiadania i prawa własności kościołów i innych związków wyznaniowych, których sytuacja prawna i majątkowa była uregulowania prawnie w II Rzeczypospolitej. Inaczej niż w przypadku prywatnych właścicieli majątków rolnych, leśnych i warszawskich oraz przedsiębiorców, którym niemal od razu odebrano wszystkie majątki, władza komunistyczna obawiała się początkowo sięgnąć po nieruchomości kościelne, rozumiejąc siłę oddziaływania duchownych na społeczeństwo.Wskutek zmiany granic po II wojnie światowej osoby prawne polskich kościołów utraciły bezpowrotnie własność wielu nieruchomości położonych na dawnych Kresach Wschodnich, objęły natomiast we władanie kościelne nieruchomości poniemieckie na tzw. Ziemiach Zachodnich.
W latach 1944-1962 szeregiem aktów prawnych znacjonalizowano prawie wszystkie nieruchomości kościelne: rolne, leśne, miejskie, gospodarcze, a nawet należące do fundacji i stowarzyszeń (samych kościelnych majątków rolnych było w 1950 r. 177 630 ha). We władaniu kościołów pozostawiono niewielką część dawnych majątków (przede wszystkim związanych z działalnością kultową), a pierwsze regulacje prawne przywracające własność pochodzą dopiero z lat 70. XX w.
Przełom polityczny roku 1989 zaczął się de facto od nowych ustaw kościelnych z 17 maja 1989 r., wprowadzających zasady wolności sumienia i wyznania, ubezpieczenie społeczne duchownych oraz regulujących status prawny Kościoła Katolickiego w RP. Istotnym elementem tych ustaw było uwłaszczenie kościelnych osób prawnych nieruchomościami znajdującymi się w ich władaniu (przy poszanowaniu nienaruszalności praw nabytych przez osoby trzecie i rolników indywidualnych), a także stworzenie specjalnej Komisji Majątkowej, której celem było uregulowanie spraw majątkowych tego Kościoła w specjalnym, pozasądowym i pozaadministracyjnym trybie. W skład Komisji weszli w równej liczbie przedstawiciele państwa i Kościoła, którym nadano uprawnienie do przywracania własności nieruchomości upaństwowionych, przyznawania nieruchomości zamiennych, a nawet przyznawania odszkodowania.
W latach 1991-2004 ustawodawca uregulował w formie odrębnych ustaw status prawny szeregu innych kościołów i związków wyznaniowych, gwarantując im prawo do reprywatyzacji majątków na analogicznych zasadach jak w przypadku Kościoła Katolickiego w RP, uwzględniając oczywiście specyfikę prawną i historyczną każdego z tych kościołów. Doszło w ten sposób do stworzenia w miarę jednolitego systemu reprywatyzacji kościelnej, opierającej się na pięciu (obecnie czterech) komisjach: Komisji Majątkowej (już niedziałającej), Komisji Regulacyjnej (ds. Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP), Komisji Regulacyjnej ds. Gmin Wyznaniowych Żydowskich, Komisji Regulacyjnej ds. Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego i Międzykościelnej Komisji Regulacyjnej (ds. Kościoła Chrześcijan Baptystów w RP, Kościoła Ewangelicko-Metodystycznego w RP, Kościoła Nowoapostolskiego w RP, Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Muzułmańskiego Związku Religijnego w RP, Kościoła Anglikańskiego w Polsce, Kościoła Zielonoświątkowego w RP i Kościoła Ewangelicko-Reformowanego w RP).
Komisje regulacyjne utworzone zostały w celu ostatecznego uregulowania spraw majątkowych między państwem a kościołami i ich osobami prawnymi, które zgłosiły roszczenia w trybie i na zasadach określonych w ustawach o stosunku państwa do poszczególnych kościołów. Ratio legis tych regulacji stanowi doprowadzenie do definitywnego (ostatecznego) uporządkowania roszczeń kościołów i ich osób prawnych, poprzez kompleksowe uregulowanie przez komisje nierozstrzygniętych do tej pory kwestii majątkowych.
Ocena dopuszczalności postępowania (w tym legitymacji do jego wszczęcia, zasad jego prowadzenia, a także jego przedmiotu) dokonywana jest przez poszczególne komisje. Przepisy nie wprowadzają żadnych ograniczeń w zakresie uprawnień komisji do ostatecznego rozstrzygania wspomnianych roszczeń. Ponadto przepisy nie dają żadnych podstaw do ograniczenia legitymacji komisji w zakresie jakichkolwiek kategorii roszczeń dotyczących utraty nieruchomości przejętych na podstawie przepisów nacjonalizacyjnych i wywłaszczeniowych wymienionych w poszczególnych ustawach kościelnych.
Ustawy kościelne przewidują trzy tryby regulacji: przywrócenie własności nieruchomości, przyznanie nieruchomości zamiennej oraz przyznanie odszkodowania.Podstawowym (i preferowanym przez ustawodawcę) trybem regulacji jest przywrócenie upaństwowionej wcześniej nieruchomości, która obecnie nie znajduje się we władaniu kościelnej osoby prawnej. Nieruchomość ta musi być wolna od praw i obciążeń osób trzecich i posiadać zdolność zwrotową, tj. stanowić nieruchomość w rozumieniu obecnych przepisów prawa – wydzielenie geodezyjne, założona księga wieczysta itp.
W sytuacji, kiedy własność nieruchomości nie może być przywrócona (z powodu np. znacznych nakładów na nią dokonanych ze środków publicznych, dzisiejszych funkcji społecznych lub praw nabytych przez osoby trzecie), przyznaje się nieruchomość zamienną, która powinna odpowiadać wartością nieruchomości utraconej. Należy przy tym zwrócić uwagę, że zasada ekwiwalentności wartości gruntu przekazywanego jako nieruchomość zamienna stanowi ratio legis regulacji ustawowych dotyczących postępowania regulacyjnego. W konsekwencji stwierdzić należy, że przekazanie nieruchomości z naruszeniem tej zasady nie powoduje wygaśnięcia roszczeń kościelnej osoby prawnej w zakresie brakującej różnicy wartości.
Ostatnim trybem regulacji jest przyznanie odszkodowania przez Skarb Państwa. Dotyczy to tych nieruchomości, których własność nie może być przywrócona, a zainteresowane jednostki państwowe i samorządowe nie wskazały (nie mogły lub nie chciały) ekwiwalentnej nieruchomości zamiennej.
Warto także zauważyć, że zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie podkreśla się, iż „słuszne odszkodowanie [za skutki naruszeń prawa własności w latach 1944-1962] powinno mieć charakter ekwiwalentny do wartości wywłaszczonego dobra (…), a odszkodowanie nie może być uszczuplane, i to nie tylko przez sposób obliczenia jego wysokości, ale również przez tryb wypłacenia”. 1
Wnioski kościelnych osób prawnych są rozstrzygane przez komisje w oparciu o przepisy ustaw o stosunku państwa do poszczególnych kościołów i innych związków wyznaniowych, ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania oraz rozporządzenia wykonawcze regulujące tryb pracy każdej z komisji.Postępowania przed komisjami regulacyjnymi nie wyłączają co do zasady możliwości dochodzenia przez kościelne osoby prawne roszczeń przysługujących im w oparciu o inne tytuły prawne. Co prawda postępowanie regulacyjne ma pierwszeństwo przed innymi postępowaniami, które powinny ulec zawieszeniu do czasu zakończenia sprawy przez komisję, nie oznacza to jednak, że przegrana przed komisją zamyka ostatecznie drogę do domagania się zwrotu nieruchomości.
W takiej sytuacji kościelnej osobie prawnej przysługuje przede wszystkimi prawo wystąpienia na drogę procesu cywilnego w razie nieuzgodnienia orzeczenia przez komisję regulacyjną. Termin na wniesienie powództwa wynosi 6 miesięcy od otrzymania zawiadomienia komisji o nieuzgodnieniu orzeczenia w sprawie i jest ostateczny, co oznacza, że jego przekroczenie skutkuje wygaśnięciem roszczenia. Sąd cywilny orzeka stosując prawo materialne właściwe dla danego kościoła czy innego związku wyznaniowego, które stanowiło podstawę orzekania przez komisję regulacyjną, oraz procedurę cywilną uregulowaną w Kodeksie postępowania cywilnego. Wyrok sądu cywilnego powinien stanowić o przywróceniu własności nieruchomości albo przyznaniu nieruchomości zamiennej albo przyznaniu odszkodowania; sąd oczywiście może również oddalić powództwo, jeżeli jest ono bezzasadne.
Nawet jednak prawomocne oddalenie wniosku przez komisję regulacyjną lub powództwa przez sąd cywilny nie oznacza zamknięcia drogi dochodzenia roszczeń. Kościelna osoba prawna ma prawo wystąpić o zwrot upaństwowionej nieruchomości na takich samych zasadach jak i inni byli właściciele, pozbawieni własności przez różnego rodzaju akty nacjonalizacyjne, jeżeli skutecznie wykaże, że nacjonalizacja nastąpiła z rażącym naruszeniem ówcześnie obowiązującego prawa. Dotyczyć to może w szczególności nieruchomości odebranych na podstawie dekretu z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy, znacjonalizowanych i wywłaszczonych na podstawie kolejnych ustaw nacjonalizacyjnych i wywłaszczeniowych, a nawet upaństwowionych na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o tzw. dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych proboszczom gospodarstw rolnych lub przejęto w tym trybie grunty i budynki położone w miastach. W takich sytuacjach kościelna osoba prawna może wystąpić o wszczęcie odpowiedniego postępowania administracyjnego i sądowo-administracyjnego aż do Naczelnego Sądu Administracyjnego włącznie. Nie można również wykluczyć ponownego nabycia przez kościelną osobę prawną prawa własności upaństwowionej nieruchomości przez zasiedzenie, jeżeli nieruchomość pozostała w faktycznym władaniu tej osoby i o ile zostanie wykazany odpowiedni czas samoistnego posiadania.
Krzysztof Wiktor, Zespół Reprywatyzacji kancelarii Wardyński i Wspólnicy
1) R. Pessel, Rekompensowanie skutków naruszeń prawa własności wynikających z aktów nacjonalizacyjnych, LexisNexis 2003.
