Rodzina zastępcza zapewnia dziecku całkowitą opiekę oraz dba o jego rozwój fizyczny i intelektualny, zdrowie, ubranie i wyżywienie. Dogląda rozwoju szkolnego, pogłębia zainteresowania, organizuje wypoczynek wakacyjny. Pokazuje jak tworzyć więzi, dbać o innych i o siebie. Generalnie wypełnia obowiązki rodzicielskie bez przyjmowania pełni rodzicielskich praw. Rodzice naturalni mają nie tylko prawo ale i obowiązek brania udziału w podejmowaniu ważnych dla rozwoju i przyszłości dziecka decyzji (np. przy wyborze szkoły, zawodu, wykonywaniu poważnych zabiegów medycznych). W związku z powyższym rodzina zastępcza umożliwia kontakt z rodzicami i innymi osobami bliskimi, chyba że sąd postanowi inaczej. Kwestie dotyczące rodzin zastępczych reguluje w głównej mierze wchodząca w życie z dniem 1 stycznia 2012r. Ustawa z dnia 9 czerwca 2011r.o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz. U z 2011r., Nr 149, poz. 887).
Rodziną zastępczą może zostać małżeństwo lub osoba samotna.
Powinny to być osoby, które:
- dają rękojmię należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej,
- przebywają na terytorium Polski,
- mają pełną zdolność do czynności prawnych,
- nie są i nie były pozbawione władzy rodzicielskiej, ani nie mają tej władzy ograniczonej czy zawieszonej,
- wywiązują się z obowiązku alimentacyjnego, w przypadku gdy taki obowiązek w stosunku do nich wynika z tytułu egzekucyjnego,
- nie mają przeciwwskazań zdrowotnych do opieki nad dzieckiem, co zostało stwierdzone zaświadczeniem lekarskim,
- mają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe źródło utrzymania,
- nie były skazane prawomocnym wyrokiem za umyślne przestępstwo lub umyślne przestępstwo skarbowe,
- uzyskały pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania,
- odbyły szkolenie oraz uzyskały zaświadczenie kwalifikacyjne.
Przy doborze rodziny zastępczej dla dziecka uwzględnia się osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwarancję poprawy sytuacji dziecka, przygotowanie kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej, odpowiednią różnicę wieku między kandydatami a dzieckiem, poziom rozwoju i sprawności dziecka, wymagania w zakresie pomocy profilaktyczno-wychowawczej lub resocjalizacyjnej oraz możliwości zaspokajania potrzeb dziecka, zasadę nierozłączania rodzeństwa a także w miarę możliwości opinię wyrażoną przez dziecko.
Wyróżnia się następujące rodzaje rodzin zastępczych:
- rodziny zastępcze spokrewnione, czyli takie, w których opiekę i wychowanie nad dzieckiem przejmują członkowie rodziny dziecka, np. dziadkowie, wujostwo lub rodzeństwo,
- rodziny zastępcze niezawodowe,
- rodziny zastępcze zawodowe, tym zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego i zawodowa specjalistyczna.
Rodzinę zastępczą zawodową lub rodzinę zastępczą niezawodową tworzą osoby, które z punktu widzenia prawa, są dla dziecka obce, czyli nie są rodziną. W rodzinie zastępczej zawodowej lub rodzinie zastępczej niezawodowej, w tym samym czasie, może przebywać łącznie nie więcej niż 3 dzieci. W razie konieczności umieszczenia w takiej rodzinie rodzeństwa, za zgodą rodziny zastępczej oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii koordynatora rodzinnej pieczy zastępczej, dopuszczalne jest umieszczenie w tym samym czasie większej liczby dzieci.
W rodzinie zastępczej zawodowej specjalistycznej umieszcza się dzieci legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności albo dzieci na podstawie Ustawy z dnia 26 października 1982r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. W takiej rodzinie mogą również przebywać małoletnie matki z dziećmi.
Rodzina zastępcza zawodowa pełniąca funkcję pogotowia rodzinnego przyjmuje dziecko na podstawie orzeczenia sądu, w przypadku gdy dziecko zostało doprowadzone przez Policję lub Straż Graniczną oraz na wniosek rodziców, dziecka lub innej osoby w razie bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie. W obu ostatnich przypadkach takie pogotowie rodzinne musi poinformować niezwłocznie, nie później niż w ciągu 24 godzin, właściwy sąd, starostę oraz ośrodek pomocy społecznej. Rodzina zastępcza w postaci pogotowia rodzinnego może odmówić, w szczególnie uzasadnionych przypadkach, przyjęcia dziecka powyżej 10 roku życia doprowadzonego przez Policję lub Straż Graniczną albo jeżeli łączna liczba umieszczonych w tej rodzinie dzieci przekroczy 3. W takiej rodzinie zastępczej dziecko przebywa do czasu unormowania jego sytuacji, nie dłużej jednak niż 4 miesiące. W szczególnie uzasadnionych przypadkach, za zgodą organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, okres ten może być przedłużony do 8 miesięcy lub do zakończenia postępowania sądowego o powrót dziecka do rodziny, przysposobienie czy umieszczenie w rodzinnej pieczy zastępczej.
Nie można łączyć pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej lub rodziny zastępczej niezawodowej z prowadzeniem rodzinnego domu dziecka a także pełnienia funkcji rodziny zastępczej zawodowej z funkcją rodziny zastępczej niezawodowej.
Dziecko może być umieszczone w rodzinie zastępczej w dwojaki sposób.
Najczęściej umieszczenie to następuje na podstawie orzeczenia sądu. Jednakże w przypadku pilnej konieczności zapewnienia dziecku opieki zastępczej umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej jest możliwe, na wniosek lub za zgodą rodziców dziecka, na podstawie umowy cywilnoprawnej zawartej między rodziną zastępczą a starostą właściwym ze względu na miejsce zamieszkania tej rodziny. W takiej sytuacji starosta ma obowiązek niezwłocznego zawiadomienia sądu. Taka umowa wygasa z dniem uprawomocnienia się orzeczenia sądu regulującego sytuację dziecka.
Funkcja rodziny zastępczej wygasa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności.
