Podstawowym aktem prawnym regulującym samowolę budowlaną, a także kwestię uzyskiwania pozwoleń na budowę, jest ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane. Warto w tym miejscu wspomnieć, że rząd pracuje nad nowelizacją tej dziedziny prawa, tak aby w przyszłości decyzje administracyjne związane z pracami budowlanymi należały do rzadkości. Wg planowanego Kodeksu budowlanego pozwolenie na budowę ma odejść do lamusa, na chwilę obecną jest ono jednak wciąż aktualne.
Zgodnie z treścią art. 48 powyższego aktu prawnego, właściwy organ nakazuje w drodze decyzji, rozbiórkę obiektu budowlanego, lub jego części, będącego w budowie albo wybudowanego bez wymaganego pozwolenia na budowę. Jeżeli taka budowa jest zgodna z przepisami o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, a w szczególności ustaleniami obowiązującego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego albo ustaleniami ostatecznej decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, w przypadku braku obowiązującego miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, a także gdy nie narusza przepisów, w tym techniczno-budowlanych, w zakresie uniemożliwiającym doprowadzenie obiektu budowlanego lub jego części do stanu zgodnego z prawem
– właściwy organ wstrzymuje postanowieniem prowadzenie robót budowlanych.
Zgodnie z treścią art. 90 Prawa budowlanego, każda samowola budowlana należy do przestępstw, które zagrożone są karą grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności do lat 2. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z dnia 29 października 2012 r. (sygn. akt I KZP 10/12), powyższe przestępstwo jest przestępstwem formalnym, a odpowiedzialność na jego podstawie ponosi także ten, kto wykonuje (wykonał) roboty budowlane bez ostatecznej decyzji pozwalającej na rozpoczęcie i prowadzenie budowy lub wykonywanie robót budowlanych innych niż budowa obiektu, a także ten, kto wykonuje (wykonał) zgłoszone roboty przed upływem terminu przewidzianego na decyzję o wniesieniu w tym przedmiocie sprzeciwu. Penalizacją objęte jest zarówno zachowanie polegające na faktycznym zaniechaniu zgłoszenia właściwemu organowi planowanych robót budowlanych, jak i rozpoczęcie ich przed upływem 30 dniowego terminu określonego w art. 30 ust. 5 Prawa budowlanego. Warto wiedzieć przy tym, że zastosowanie znajdują tutaj także właściwe przepisy Kodeksu karnego, a mianowicie art. 101 §1 pkt 4, który stanowi, że tego rodzaju występki przedawniają się z upływem 5 lat od czasu ich popełnienia. Posiłkując się zatem Kodeksem karnym można ustalić, że instytucja przedawnienia znajduje zastosowanie w przedmiocie samowoli budowlanej. Z drugiej strony należy wyraźnie oddzielić pojęcie samowoli budowlanej – przestępstwa od samowoli – wykonania obiektu budowlanego bez odpowiedniego zezwolenia. Pierwsze oczywiście podlega przedawnieniu poprzez obowiązywanie przepisów natury karnej, jednak drugie niestety nie będzie mogło skorzystać z takiej sytuacji. Dla wyjaśnienia posłużmy się przykładem – jeśli konkretna osoba wybudowała dom jednorodzinny bez wymaganego pozwolenia budowlanego w 2005 r. to na chwilę obecną (tj. w 2013 r.) nie będzie ponosiła odpowiedzialności karnej za popełniony czyn zabroniony. Z drugiej jednak strony Powiatowy Inspektor Nadzoru Budowlanego będzie mógł w każdej chwili żądać rozbiórki tak postawionego domu, ponieważ kompetencje organów budowlanych w tej materii nie ulegają przedawnieniu (na skutek braku właściwych przepisów).
Kara grzywny za samowolę budowlaną nie należy do najniższych – maksymalna stawka to nawet 100 000 zł. Jeżeli jednak będziemy chcieli zalegalizować naszą budowę, na co Prawo budowlane pozwala, musimy liczyć się z nie mniejszym wydatkiem. Wysokość takiej opłaty wynosi bowiem w niektórych przypadkach nawet 50 000 zł.
