Przedmiotem ochrony art. 98 ust. 1 pkt 1 oraz z art. 98 ust. 1 pkt 1 w zw. z art. 98 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych są interesy majątkowe Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, których dysponentem jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych jako państwowa jednostka organizacyjna wykonująca zadania publiczne z zakresu ubezpieczeń społecznych. Chodzi o zapewnienie, by środki na rzecz funduszy wpływały terminowo i w pełnej wysokości. Przekazanie płatnikom czynności rozliczania się ze składek oparto na założeniu zaufania do nich.
Istotą dodatkowej opłaty, o której mowa w art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych jest dyscyplinowanie płatników dopuszczających się nieopłacania składek. W ocenie sądów pytających stosowanie wobec tej samej osoby, za ten sam czyn sankcji administracyjno-karnej, określanej przez ustawę-jako "dodatkowa opłata" i odpowiedzialności za przestępstwo lub wykroczenie narusza konstytucyjną zasadę demokratycznego państwa prawnego. Stanowi wyraz nadmiernego rygoryzmu prawnego i nie uwzględnia w żadnym stopniu interesu oskarżonego, który poniósł już karę administracyjną. Kwestionowane przepisy naruszają również Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych w zakresie zakazu ponownego sądzenia lub karania.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że:
– Art. 218 § 1 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny oraz art. 24 ust. 1 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych przez to, że dopuszczają wobec tej samej osoby fizycznej, za ten sam czyn, odpowiedzialność za przestępstwo i dodatkową opłatę, o której mowa w art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, są niezgodne z art. 2 konstytucji, z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonego dnia 22 listopada 1984 r. w Strasburgu oraz z art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, otwartego do podpisu w Nowym Jorku dnia 19 grudnia 1966 r.
– Art. 98 ust. 1 pkt 1 i art. 98 ust. 2 w związku z art. 98 ust. 1 pkt 1 oraz art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych przez to, że dopuszczają wobec tej samej osoby fizycznej, za ten sam czyn, odpowiedzialność za wykroczenie i dodatkową opłatę, o której mowa w art. 24 ust. 1 tej ustawy, są niezgodne z art. 2 konstytucji, z art. 4 ust. 1 Protokołu nr 7 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz z art. 14 ust. 7 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych.
Przepisy tracą moc obowiązującą z upływem osiemnastu miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw.
Zakwestionowane przepisy stwarzają stan prawny, w którym za ten sam czyn, polegający na nieopłaceniu składek na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne lub innych składek pobieranych przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych na osobę fizyczną będącą płatnikiem tych składek można nałożyć sankcje. ZUS mógł wymierzyć – na podstawie art. 24 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych "dodatkowa opłatę" w wysokości do 100% nieopłaconych składek. Ponadto na podstawie art. 98 ust. 1 pkt 1 bądź art. 98 ust. 2 w zw. z art. 98 ust. 1 pkt 1 powyższej ustawy sąd mógł ukarać za określone w tych przepisach wykroczenie.
W sytuacji, gdy nieopłacenie przez płatnika będącego osobą fizyczną składek na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne doprowadziłoby do naruszenia praw pracownika wynikających ze stosunku ubezpieczenia społecznego – np. prawa do pomocy medycznej lub prawa do emerytury bądź renty, mającego charakter uporczywy, płatnikowi – obok "dodatkowej opłaty" – mogłaby być wymierzona jedna z kar przewidzianych w art. 218 § 1 k.k.
Zdaniem Trybunału, "dodatkowa opłata" określona w art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, mimo swojej nazwy, nie ma na celu zrekompensowania ZUS nieopłacenia w terminie składek. Jest rodzajem tzw. kary administracyjnej, która pełni funkcję represyjno-prewencyjną, zbliżoną do funkcji kar za wykroczenie lub przestępstwo. Z tą różnicą, że jej wymierzenie nie jest, według prawa, uzależnione od wykazania winy "sprawcy", chociaż w praktyce przy jej stosowaniu uwzględnia się przyczyny niewywiązania się przez płatnika z tego obowiązku, w tym winę "sprawcy".
Trybunał uznał, że zaskarżone przepisy, tworzące łącznie pewien mechanizm prawny, w sytuacji gdy płatnik będący osobą fizyczną, ze swojej winy nie opłacił należycie składek na ubezpieczenie społeczne lub zdrowotne, dopuszczają "podwójne" jego ukaranie za ten jeden czyn, naruszając tym samym wyprowadzoną z art. 2 konstytucji zasadę ne bis in idem (nie można orzekać dwa razy w tej samej sprawie, przeciw temu samemu oskarżonemu). Zasada ta jest też expressis verbis wyrażona w wiążących Rzeczypospolitą Polską umowach międzynarodowych: Protokole 7 do Konwencji o ochronie praw i podstawowych wolności oraz Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych. Dlatego Trybunał stwierdził także niezgodność tego mechanizmu prawnego ze wskazanymi postanowieniami wiążących Polskę aktów prawa międzynarodowego.
Trybunał Konstytucyjny postanowił odroczyć utratę mocy obowiązującej przepisów na maksymalny dopuszczalny czas – 18 miesięcy, aby nie dopuścić do stanu prawnego, w którym nieopłacenie składek do ZUS nie byłoby zabezpieczone żadną sankcją, z ewidentną szkodą dla interesu ubezpieczonych, ZUS, a także dla budżetu państwa. W okresie odroczenia ustawodawca powinien doprowadzić do takiej zmiany w prawie, aby przy istnieniu sankcji za uchylenie się od obowiązku opłacania składek, nie mogło dochodzić do wielokrotnego karania płatników tych składek będących osobami fizycznymi za ten sam czyn. Jednak już w okresie odroczenia utraty mocy obowiązującej przepisów uznanych za niekonstytucyjne, sądy i inne organy kompetentne do nakładania przewidzianych w nich sankcji powinny brać pod uwagę przy ich stosowaniu zasadę ne bis in idem.
