Scalanie gruntów dotyczy z reguły nieruchomości położonych na terenach wiejskich. Nie każde grunty mogą jednak zostać scalone, dotyczy to zwłaszcza tych nieruchomości:
- na których znajdują się zakłady górnicze i przemysłowe oraz prowadzona jest eksploatacja kopalin;
- na których znajdują się zabytki historyczne, architektoniczne i rezerwaty przyrody;
- użytkowane na cele gospodarki rybackiej;
- przeznaczone na cele specjalne.
Z kolei grunty zabudowane mogą być scalane tylko na wniosek właściciela i pod warunkiem rozbiórki lub przeniesienia przez niego zabudowań w oznaczonym terminie, albo wyrażenia zgody na dokonanie rozliczenia wartości zabudowań w gotówce bądź w innej formie. Za grunty stanowiące współwłasność można, za zgodą współwłaścicieli, wydzielić odrębne dla każdego z nich grunty odpowiadające wartości udziałów we współwłasności.
Jak podkreśla NSA w Warszawie w wyroku z dnia 9 listopada 2005 r. (sygn. akt II OSK 123/05), scalenie gruntów cechują rozwiązania mające charakter techniczny. Stanowi ono zbiorowy zabieg urządzeniowo – rolny przy opracowywaniu projektu, którego organy administracyjne korzystają z pewnej swobody. Jest ona niezbędna dla wybrania optymalnego w danych warunkach rozwiązania, przy jednoczesnym uwzględnieniu – w miarę możliwości – interesów i wniosków wszystkich uczestników scalenia. Rozstrzygnięcie organów w tym zakresie ma niewątpliwie charakter uznaniowy.
Postępowanie scaleniowe następuje na wniosek uprawnionych podmiotów – większości właścicieli gospodarstw rolnych, położonych na projektowanym obszarze scalenia, lub na wniosek właścicieli gruntów, których łączny obszar przekracza połowę powierzchni projektowanego obszaru scalenia. Postępowanie scaleniowe może być także wszczęte z urzędu po uprzednim uzyskaniu opinii rady sołeckiej, a także działających na terenie wsi społeczno – zawodowych organizacji rolników. Wniosek jest zwolniony z opłaty skarbowej i powinien zostać skierowany do właściwego ze względu na położenie scalanych nieruchomości – starostwa powiatowego. Termin załatwienia sprawy jest uzależniony od przeprowadzenia wszystkich czynności wynikających z ustawy o scalaniu i wymianie gruntów. Postępowanie ma charakter długotrwały. Oprócz wniosku z uzasadnieniem należy złożyć także kopię mapy ewidencyjnej oraz wypisy z rejestru gruntów.
Zgodnie z art. 7 omawianej ustawy, wszczęcie postępowania scaleniowego następuje w drodze postanowienia starosty. Postanowienie o wszczęciu postępowania scaleniowego odczytuje się na zebraniu uczestników scalenia, zwołanym przez starostę, a ponadto wywiesza się je na okres 14 dni w lokalach urzędów gmin, na których terenie są położone grunty objęte scaleniem, oraz na tablicach ogłoszeń we wsiach, których grunty tworzą obszar scalenia. Z chwilą upływu powyższego terminu postanowienie o wszczęciu postępowania scaleniowego uważa się za doręczone wszystkim uczestnikom scalenia. Postanowienie o wszczęciu postępowania wymiennego doręcza się uczestnikom wymiany na piśmie. Pamiętajmy, że na postanowienie o wszczęciu postępowania scaleniowego służy zażalenie.
Uczestnicy scalenia lub wymiany otrzymują grunty o równej wartości szacunkowej w zamian za dotychczas posiadane. Za równą wartość szacunkową uważa się również wartość o różnicy nieprzekraczającej 3 %. W wypadkach gdy ze względów technicznych nie jest możliwe wydzielenie gruntów o równej wartości szacunkowej, stosuje się dopłaty pieniężne. Dopłaty te przysługują za różnicę wartości szacunkowej przekraczającą 3 %. Dopłaty uczestnikom scalenia są wypłacane ze środków powiatu jednorazowo, w terminie dwóch miesięcy po zakończeniu scalenia. Uczestnik scalenia zobowiązany do dopłaty uiszcza ją w terminie dwóch miesięcy po zakończeniu scalenia, na rachunek powiatu. Dopłaty między uczestnikami wymiany są regulowane bezpośrednio między nimi. Na wniosek uczestników postępowania scaleniowego grunty Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa objęte postępowaniem mogą, za zgodą Agencji, zostać w całości lub w części rozdysponowane za dopłaty na rzecz uczestników postępowania. Wprowadzenie uczestników scalenia w posiadanie wydzielonych gruntów następuje na zebraniu uczestników, zwołanym przez starostę. Za datę objęcia w posiadanie przez uczestników scalenia nowo wydzielonych gruntów uważa się termin zebrania – termin ten jest skuteczny także w stosunku do uczestników scalenia niebiorących udziału w zebraniu.
Na zakończenie pamiętajmy, że uczestnikowi scalenia, który nie objął w posiadanie nowo wydzielonych gruntów w trybie art. 26 ustawy o scalaniu gruntów, przysługuje roszczenie wydobywcze na podstawie art. 222 § 1 Kodeksu cywilnego przeciwko uczestnikowi scalenia nie wydającemu mu tych gruntów.
