Obie te instytucje reguluje Ustawa z dnia 25 lutego 1964r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. z 1964r, Nr 9, poz. 59 ze zm.).
Zarówno rozwód, jak i separacja powstają w wyniku wydania przez sąd stosownego orzeczenia. Orzeczenie separacji jest jednak łatwiejsze niż orzeczenie rozwodu, bowiem do jej uzyskania nie jest wymagane spełnienie tylu warunków co przy rozwodzie. Do uzyskania separacji wystarczy uznanie, że między małżonkami nastąpił zupełny rozkład pożycia. Nie musi być on trwały, jak w przypadku rozwodu. Separacji i rozwodu może żądać każdy z małżonków.
Do ustanowienia separacji nie jest wymagana jednak zgoda drugiego małżonka. Można ją orzec na żądanie męża albo żony, bądź na zgodne żądanie obojga. Orzeczenie rozwodu jest z kolei niedopuszczalne, jeżeli żąda go tylko ten małżonek, który jest wyłącznie winny rozkładu pożycia. Możliwe jest to jedynie wtedy, gdy drugi z małżonków wyrazi zgodę na rozwód lub jeśli odmowa wyrażenia zgody przez tego drugiego małżonka jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. W sytuacji, gdy jeden z małżonków żąda orzeczenia separacji a drugi orzeczenia rozwodu i żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeśli zaś, po rozpoznaniu sprawy, sąd uzna, że orzeczenie rozwodu nie jest dopuszczalne a uzasadnione jest orzeczenie separacji, wtedy orzeka separację.
Orzekając rozwód czy separację sąd rozstrzyga także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd może tego zaniechać. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy.
Zarówno orzeczenie separacji, jak i rozwodu nie jest dopuszczalne w sytuacji, gdy wskutek takiego orzeczenia miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków lub byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Separacja ma takie skutki jak rozwiązanie małżeństwa przez rozwód, chyba że Kodeks rodzinny i opiekuńczy stanowi inaczej.
Separacja oznacza jednak uchylenie, lecz nie rozwiązanie małżeństwa. Ponieważ po orzeczeniu rozwodu małżeństwo przestaje istnieć wywołuje on dalej idące skutki prawne. Ma to znaczenie przede wszystkim dlatego, że w przeciwieństwie do małżonka rozwiedzionego, małżonek pozostający w separacji nie może ponownie zawrzeć małżeństwa. Po rozwodzie osoba, która zmieniła nazwisko może wrócić do swojego nazwiska, natomiast po separacji nie jest to możliwe. Ponadto separację można znieść.
Wspólne dla rozwodu i separacji jest to, że powstaje pomiędzy małżonkami rozdzielność majątkowa. Zarówno w wyroku orzekającym separację jak i rozwód, sąd rozstrzyga także o władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi. Ponadto określa, w jakiej wysokości każdy z małżonków obowiązany jest do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Wykonywanie władzy rodzicielskiej można powierzyć jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków wobec dziecka. Małżonkowie pozostający w separacji są obowiązani do wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności. Taki obowiązek nie ciąży natomiast na rozwiedzionych małżonkach.
Natomiast jednych i drugich może dotyczyć obowiązek alimentacyjny względem drugiego małżonka. Okres płacenia drugiemu małżonkowi alimentów po rozwodzie może być w pewnych przypadkach ograniczony do lat 5, podczas gdy przy separacji nie ma takiego ograniczenia. Obowiązek ten wygasa w razie zawarcia przez małżonka rozwiedzionego nowego małżeństwa.
Sprawy o rozwód, jak i wszystkie sprawy o separację rozpoznaje właściwy sąd okręgowy, w którego okręgu małżonkowie mają wspólne zamieszkanie lub pobyt.
Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnego zamieszkania albo pobytu orzeka sąd właściwy dla jednego z nich. Sprawy o separację, gdy małżonkowie mają wspólne małoletnie dzieci albo gdy tylko jedno z nich domaga się separacji, oraz sprawy o rozwód rozpoznawane są w trybie procesowym. Należy wtedy wnieść pozew. W trybie nieprocesowym rozpatrywane są z kolei sprawy o separację na zgodny wniosek małżonków, którzy nie posiadają wspólnych małoletnich dzieci a także sprawy o zniesienie separacji. Wówczas zamiast pozwu składa się wniosek.
