W projekcie nowelizacji szczegółowo wskazano orzeczenia, które będzie można zaskarżyć i te, które nie będą podlegały tej procedurze. Zaskarżeniu nie będą podlegać orzeczenia, które można podzielić na dwie kategorie. W pierwszej będą orzeczenia nie mające wpływu na prawa i obowiązki skazanego w postępowaniu wykonawczym – np. dotyczące wstrzymania wykonania orzeczenia. W drugiej kategorii będą orzeczenia mające wprawdzie wpływ na prawa i obowiązki skazanego, ale zasadniczo wydawane na jego korzyść – np. dotyczące zmniejszenia godzin pracy lub wysokości miesięcznych potrąceń z wynagrodzenia za pracę. Projekt wyszczególnia też orzeczenia na które ma przysługiwać zażalenie. Chodzi np. o orzeczenia związane z pozbawieniem wolności. Zaproponowane ograniczenie prawa do zaskarżalności ma usprawnić i przyspieszyć postępowanie wykonawcze. Nie narusza ono konstytucji i nie jest też sprzeczne z Europejską Konwencją Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.
Równocześnie zostały doprecyzowane obowiązujące przepisy, aby zapewnić rzecznikowi praw obywatelskich i prokuratorowi nieograniczone kontakty z tymczasowo aresztowanymi przebywającymi w aresztach śledczych i zakładach karnych. Wprowadzono generalną zasadę, że postanowienia w postępowaniu wykonawczym będą wykonywane z chwilą ich wydania, a nie uprawomocnienia, tak jak odbywa się to dotychczas. Wyjątek od tej zasady, czyli wykonanie postanowienia po uprawomocnieniu, będzie dotyczył spraw najistotniejszych, np. postanowienia o udzieleniu przerwy w wykonywaniu kary, jeżeli sprzeciwia się temu prokurator.
Dodano także przepis, zgodnie z którym złożenie wniosku o wydanie postanowienia w postępowaniu wykonawczym – nie wstrzymuje wykonania orzeczenia, którego wniosek dotyczy. Chodzi o to, że niektórzy obrońcy wykorzystują złożenie wniosku np. o odroczenie kary pozbawienia wolności, do uniknięcia przez skazanego stawienia się w zakładzie karnym. W praktyce wykorzystywanie procedury składnia kolejnych wniosków, po każdej odmowie odroczenia, uniemożliwia szybkie i sprawne wykonanie wyroku, co przekłada się na bezprawne przebywanie skazanego na wolności. Doprecyzowano również przepis dotyczący informowania pokrzywdzonego o każdorazowym opuszczeniu zakładu karnego przez skazanego. Pokrzywdzony będzie otrzymywał taką informację, jeśli złoży wniosek w tej sprawie do sądu. Wtedy sąd prześle ten wniosek do zakładu karnego lub aresztu śledczego oraz przekaże dane zawierające imię, nazwisko i adres pokrzywdzonego. Zakład karny lub areszt śledczy poinformują pokrzywdzonego o wyjściu skazanego na wolność.
Kolejna regulacja zakłada przeniesie ciężaru dowodowego na wszystkie uprawnione podmioty, które we wnioskach o wszczęcie postępowania wykonawczego przed sądem, będą musiały wskazać argumenty na poparcie zawartych w nich żądań. Jeśli wniosek nie będzie odpowiednio uzasadniony sąd nie będzie musiał się nim zajmować. Rozwiązanie to powinno ograniczyć liczbę składanych wniosków bez właściwego uzasadnienia. Zaproponowano przyjęcie generalnej zasady, że rozpoznawanie spraw przez sąd będzie się dokonywać bez udziału stron. Ma to dotyczyć postanowień w kwestiach incydentalnych lub orzeczeń wydawanych wyłącznie na korzyść skazanego. Zasada o udziale stron w posiedzeniach sądu zostanie zachowana do spraw najważniejszych.
Wśród innych regulacji na uwagę zasługuje zapis, że osoby niepełnoletnie będą mogły korzystać z widzeń tylko pod opieką dorosłych. Takie rozwiązanie wydaje się konieczne, aby chronić niepełnoletnich przed szkodliwym wpływem środowiska więziennego. W celu zwiększenia liczby skazanych pracujących na wolności pozwolono na ich zatrudnianie organizacjom pożytku publicznego.
Ponadto, zdecydowano, że skazany będzie musiał poddać się badaniu na obecność alkoholu, środków odurzających lub substancji psychotropowych. Aktualnie nie ma takiego obowiązku. Jednakże w sytuacji, gdy skazany nie będzie chciał się zgodzić na takie badanie, to zostanie – zgodnie z nowymi przepisami – uznany za osobę pod wpływem alkoholu lub narkotyku. W takiej sytuacji będzie można go ukarać dyscyplinarnie, gdyż spożywanie alkoholu i narkotyków w więzieniach jest zabronione. W proponowanych przepisach chodzi o to, aby jak najszybciej zidentyfikować i wyeliminować groźbę uzależnienia się osadzonych, które często jest powodem destrukcyjnych zachowań. Te i inne propozycje mają związek z nasilającym się problemem przenikania alkoholu oraz narkotyków do zakładów karnych.
Skazany nie otrzyma zgody na przerwę w wykonywaniu kary pozbawienia wolności lub na uchylenie tymczasowego aresztowania z „ważnych względów zdrowotnych”. Takie sformułowanie pozwalało na zbyt swobodną interpretację. Zgodnie z nowymi przepisami, sąd penitencjarny będzie mógł udzielić przerwy w wykonywaniu kary pozbawienia wolności, jeśli przemawiają za tym ważne względy rodzinne i osobiste. Jednocześnie dyrektorowi zakładu karnego przyznano prawo do udzielenia skazanemu przerwy – do 5 dni – w odbywaniu kary pozbawienia wolności. Ma to dotyczyć jedynie wyjątkowych sytuacji, np. kiedy skazany chce uczestniczyć w pogrzebie.
W nowych przepisach rozszerzono obowiązek informowania Policji o tym, że skazanemu udzielono np.: przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności i warunkowego przedterminowego zwolnienia z jej odbycia. Aktualnie konieczne jest informowanie Policji m.in. w przypadku zwolnienia skazanego z zakładu karnego po odbyciu kary, a także w przypadku jego ucieczki. Projekt ustawy uzupełniono o zapis, że sąd penitencjarny lub dyrektor zakładu karnego będzie powiadamiał Policję o zwolnieniu z zakładu karnego lub w przypadku ucieczki – skazanego z zaburzeniami preferencji seksualnych. Policja będzie także informowana o opuszczeniu zakładu karnego m.in. przez skazanych za przestępstwo popełnione w zorganizowanej grupie i skazanych odbywających karę pozbawienia wolności nie mniejszą niż 3 lata. To rozwiązanie ma służyć ochronie społeczeństwa przed sprawcami szczególnie niebezpiecznych przestępstw. Zaproponowano nowe przepisy dotyczące kuratorów sądowych, które wprost nakładają na nich obowiązek wykonywania określonych czynności zawodowych. Jednocześnie przewidziano powierzanie przez sąd części istotnych zadań kuratorów sądowych, np. dozoru nad skazanymi, stowarzyszeniom, organizacjom i instytucjom przygotowanym do pracy ze skazanymi. Z jednej strony oznacza to lepsze wykorzystanie potencjału tych podmiotów, w tym terapeutycznego, z drugiej – odciążenie kurateli sądowej.
