Zagadnienia związane z postępowaniem przygotowawczym zostały uregulowane w Dziale VII Ustawy z dnia 6 czerwca 1997r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z 1997r., Nr 89, poz. 555 ze zm.).
Postępowanie przygotowawcze prowadzi się w formie śledztwa lub dochodzenia.
Śledztwo jest prowadzone w sprawach o najpoważniejsze przestępstwa:
- należące do właściwości sądu okręgowego, głównie zbrodnie czyli czyny zagrożone karą co najmniej 3 lat pozbawienia wolności albo kara surowszą,
- występki ( pozostałe czyny zabronione, które nie są zbrodniami i wykroczeniami) – gdy osobą podejrzaną jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, lub Centralnego Biura Antykorupcyjnego,
- występki – gdy osobą podejrzaną jest funkcjonariusz Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej, finansowych organów dochodzenia lub organów nadrzędnych nad finansowymi organami dochodzenia, w zakresie spraw należących do właściwości tych organów lub o występki popełnione przez tych funkcjonariuszy w związku z wykonywaniem czynności służbowych,
- występki, w których nie prowadzi się dochodzenia,
- występki, w których prowadzi się dochodzenie, jeżeli prokurator tak postanowi ze względu na wagę lub zawiłość sprawy,
- gdy sprawca jest pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie,
- jeżeli podejrzany jest nieletni, głuchy, niemy, niewidomy,
- gdy powołani do wydania opinii w sprawie biegli stwierdzą, że poczytalność podejrzanego w chwili popełnienia zarzucanego mu czynu lub w czasie postępowania jest wyłączona albo w znacznym stopniu ograniczona.
Dochodzenie prowadzi się w sprawach o przestępstwa należące do właściwości sądu rejonowego. Są to zazwyczaj sprawy mniejszej wagi, głównie:
- przestępstwa zagrożone karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności, z tym że w wypadku przestępstw przeciwko mieniu tylko wówczas, gdy wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 100.000,-zł,
- przewidziane w art. 159 (bójka lub pobicie z użyciem broni) i 262§2 (ograbienie zwłok lub grobu) Kodeksu karnego
- przewidziane w art. 279§1 (kradzież z włamaniem), art. 286§1 i 2 (oszustwo) oraz w art. 289§2 (zabór poprzedzony przełamaniem zabezpieczenia pojazdu, porzucenie pojazdu w stanie uszkodzonym) Kodeksu karnego, jeżeli wartość przedmiotu przestępstwa albo szkoda wyrządzona lub grożąca nie przekracza 100.000 zł,
- gdy sprawca jest pozbawiony wolności w tej lub innej sprawie, jeżeli pozbawienie wolności jest wynikiem zatrzymania lub ujęcia sprawcy na gorącym uczynku oraz efektem następczego zastosowania tymczasowego aresztowania.
Dochodzenie można ograniczyć do ustalenia, czy zachodzą wystarczające podstawy do wniesienia aktu oskarżenia lub innego zakończenia postępowania.
Obowiązkowe jest jedynie poinformowanie podejrzanego o treści zarzutów, przesłuchanie podejrzanego i pokrzywdzonego, końcowe zaznajomienie podejrzanego z materiałami postępowania oraz przeprowadzenie i utrwalenie w protokołach czynności, których nie będzie można powtórzyć. Utrwalenie innych czynności dowodowych następuje w formie protokołu ograniczonego do zapisu najbardziej istotnych oświadczeń osób biorących udział w czynności.
Dochodzenie nie wymaga sporządzenia postanowienia o przedstawieniu zarzutów oraz wydania postanowienia o zamknięciu dochodzenia, chyba że podejrzany jest tymczasowo aresztowany.
Jeżeli dane uzyskane w toku czynności związanych z oględzinami, przeszukaniem i badaniem podejrzanego lub prowadzonego, przez okres co najmniej 5 dni, dochodzenia nie stwarzają dostatecznych podstaw do wykrycia sprawcy w drodze dalszych czynności procesowych, można wydać postanowienie o umorzeniu dochodzenia i wpisaniu sprawy do rejestru przestępstw (tzw. umorzenie rejestrowe). Sprawa może być podjęta w każdej chwili w razie pojawienia się nowych faktów i dowodów.
Policja oraz organy uprawnione do prowadzenia dochodzenia mogą wnosić akt oskarżenia bez konieczności sporządzania jego uzasadnienia.
Uzasadnienie nie jest również konieczne w przypadku: postanowienia o wszczęciu dochodzenia, postanowienia o odmowie wszczęcia dochodzenia, umorzenia dochodzenia i wpisania sprawy do rejestru przestępstw.
Generalną zasadą jest, że śledztwo prowadzi prokurator.
Prokurator może powierzyć policji przeprowadzenie śledztwa w całości, w określonym zakresie lub dokonanie jego poszczególnych czynności. Nie można powierzyć policji prowadzenia śledztwa w całości, jeżeli podejrzanym jest sędzia, prokurator, funkcjonariusz policji, ABW, CBA, Straży Granicznej i Żandarmerii Wojskowej oraz finansowych organów dochodzenia. Prokurator może zastrzec do osobistego wykonania jakąkolwiek czynność śledztwa a w szczególności czynności wymagające postanowienia, związane z przedstawieniem zarzutów, zmianą postanowienia o przedstawieniu zarzutów lub zamknięciem śledztwa.
Dochodzenie zazwyczaj prowadzi Policja a także organy Straży Granicznej, ABW, CBA i Służby Celnej w zakresie ich właściwości.
Na mocy przepisów szczególnych do prowadzenia dochodzenia uprawnione są również inne organy, np. Inspekcja Handlowa czy urzędy skarbowe i inspektorzy kontroli skarbowej, .
Śledztwo powinno być ukończone w ciągu 3 miesięcy.
W uzasadnionych wypadkach okres śledztwa może być przedłużony na dalszy czas oznaczony przez prokuratora nadzorującego śledztwo lub prokuratora nadrzędnego nad nim. Okres ten nie może być jednak dłuższy niż rok. W szczególnie uzasadnionych wypadkach właściwy prokurator nadrzędny nad prokuratorem nadzorującym lub prowadzącym śledztwo może przedłużyć jego okres na dalszy czas oznaczony.
Dochodzenie powinno trwać 2 miesiące.
Decyzją prokuratora może być ono jednak wydłużone do 3 miesięcy. Po przekroczeniu tego terminu, w wypadkach szczególnie uzasadnionych, prokurator przedłuża postępowanie na dalszy czas oznaczony.
Zakończeniem postępowania przygotowawczego jest decyzja merytoryczna, w postaci aktu oskarżenia bądź też postanowienia o umorzenia postępowania.
