Małżeństwo jest związkiem osób różnej płci obejmującej trzy sfery życia: gospodarczą, fizyczną oraz duchową. Niekiedy zdarza się jednak, że związek dwojga ludzi nie może przetrwać i koniecznym jest orzeczenie rozwodu. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest naprawę wiele, niezależnie od tego sąd może orzec rozwiązanie małżeństwa tylko wtedy, gdy między małżonkami nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. W takiej sytuacji każdy z małżonków może żądać, ażeby sąd rozwiązał małżeństwo przez rozwód. Jednakże mimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia rozwód nie jest dopuszczalny, jeżeli wskutek niego miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo jeżeli z innych względów orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Rozwód nie jest również dopuszczalny, jeżeli żąda go małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, chyba że drugi małżonek wyrazi zgodę na rozwód albo że odmowa jego zgody na rozwód jest w danych okolicznościach sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Decydująca przesłanka rozwodowa – trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego, musi zaistnieć we wszystkich trzech sferach życia małżonków (fizycznej, duchowej oraz gospodarczej). Tylko w takiej sytuacji możemy mówić bowiem o uzasadnionym żądaniu rozwiązania małżeństwa. Jeśli co najmniej jedna sfera życia małżeńskiego będzie trwała bądź zupełna, sąd nie będzie miał podstaw do rozwiązania małżeństwa i rozwód nie zostanie orzeczony.
Zgodnie z treścią art. 57 KRiO, orzekając rozwód sąd orzeka także, czy i który z małżonków ponosi winę rozkładu pożycia. Jednakże na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. W tym wypadku następują skutki takie, jak gdyby żaden z małżonków nie ponosił winy. Dla ustalenia w myśl powyższego przepisu, który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego, istotne są zachowania małżonków, które miały miejsce przed jego zastosowaniem, tylko one bowiem, stosownie do art. 361 § 1 Kodeksu cywilnego, mogą być uznane za przyczynę rozkładu i ocenione jako zawinione spowodowanie rozkładu pożycia. Zachowania małżonków w okresie, gdy rozkład ich pożycia małżeńskiego był już zupełny i trwały, nie są jednak bez znaczenia dla oceny przesłanek rozwodowych określonych w art. 56 KRiO. Małżonkowie zobowiązani są do wzajemnej lojalności i przyzwoitego zachowania wobec siebie przez cały czas trwania małżeństwa. Jeśli ich niewłaściwe zachowanie stało się przyczyną rozkładu pożycia, ponoszą tego skutki w postaci możliwości przypisania im winy rozkładu ze wszystkimi tego konsekwencjami, jakie przewiduje ustawa. Natomiast jeśli ich niewłaściwe zachowanie miało miejsce już po powstaniu i utrwaleniu rozkładu pożycia i nie może być uznane za jego przyczynę, oceniać je trzeba z punktu widzenia przesłanki zasad współżycia społecznego, jaką przewiduje art. 56 § 2 i 3 KRiO dla oceny zgodności orzeczenia rozwodu z tymi zasadami oraz oceny zgodności z nimi odmowy zgody na rozwód małżonka, któremu nie można przypisać winy.
Pierwszym krokiem, który musi być podjęty w celu uzyskania rozwodu jest oczywiście złożenie pozwu do sądu okręgowego, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie miejsce zamieszkania, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze ma miejsce zamieszkania lub zwykłego pobytu. Z braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a jeżeli i tej podstawy nie ma – sąd miejsca zamieszkania powoda. Koszty wniesienia pozwu to wydatek 600 zł – jest to opłata stała. Jeżeli zostanie wydany wyrok rozwodowy uwzględniający zgodny wniosek stron, co do orzeczenia rozwodu bez winy któregokolwiek z małżonków, sąd z urzędu zwróci stronom połowę tak wniesionej kwoty, czyli 300 zł, ale tylko wtedy, gdy wyrok będzie prawomocny. Pamiętajmy, że sprawy rozwodowe są bardzo specyficzne, toteż pozew wnieść może jedynie małżonek chcący, aby jego związek przestał istnieć w świetle prawnym. Tym samym oznacza to, że pozwu rozwodowego nie mogą wnosić przedstawiciele ustawowi małżonków, ani prokurator. Warto także nadmienić, że brak finansów na założenie sprawy rozwodowej nie przekreśla możliwości rozwiązania małżeństwa – wystarczy w takiej sytuacji złożyć wraz z pozwem wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych wraz z prawidłowo wypełnionym formularzem dotyczącym naszych dochodów i stanu majątkowego. Prawidłowo uzasadniony wniosek będzie skutkował zwolnieniem powoda od kosztów sądowych.
Przebieg sprawy rozwodowej jest uzależniony tak naprawdę od zachowania stron. Jeśli są oni zgodni, co do faktu rozwiązania ich małżeństwa, nie mają względem siebie żadnych roszczeń, to rozwód może zostać orzeczony nawet już na pierwszej rozprawie (terminy rozpraw są oczywiście podawane stronom za pośrednictwem zawiadomień w listach poleconych). Praktyka pokazuje jednak, że sprawy rozwodowe są długotrwałe, szczególnie wtedy, gdy małżonkowie posiadają wspólny majątek i małoletnie dzieci. W takiej sytuacji sąd z reguły musi przeprowadzić kilka rozpraw, na których ustali czy w związku rzeczywiście doszło do trwałego i zupełnego rozkładu pożycia oraz ewentualną „winę rozwodową” – zaznaczmy, że sąd samodzielnie ustala kto jest winny rozkładu pożycia małżeńskiego w oparciu o zebrany materiał dowodowy w sprawie. Małżonkowie, którzy chcą zakończyć swój związek muszą być świadomi, że sąd będzie przesłuchiwał każdego z nich – od tej zasady nie ma niestety wyjątku. Prócz tego można przedstawiać na rozprawie szereg innych dowodów takich jak opinie biegłych, zeznania świadków czy różnego rodzaju dokumenty wskazujące na winę jednego z małżonków. Sprawy rozwodowe należą nie tylko do najmniej przyjemnych, ale także niekiedy do bardzo skomplikowanych, nic więc dziwnego, że małżonkowie decydują się na skorzystanie z profesjonalnej pomocy prawnika – ta jednak sporo kosztuje. W tym zakresie można jednak wnioskować o ustanowienie pełnomocnika z urzędu i w przypadku pozytywnej decyzji sądu nie poniesiemy kosztów jego działania. Jeżeli jednak nie uda nam się uzyskać pomocy prawnej z urzędu, wówczas chcąc wynająć adwokata lub radcę prawnego musimy liczyć się z wydatkiem od kilkuset do kilku tysięcy złotych na pokrycie jego wynagrodzenia (różnice cenowe podyktowane są zmiennymi stawkami wynagrodzenia adwokata bądź radcy prawnego w różnych miastach Polski). Pamiętajmy także, że do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony. Wysokość kosztów sądowych, zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów stawiennictwa strony w sądzie, a także wynagrodzenie adwokata, radcy prawnego i rzecznika patentowego regulują odrębne przepisy.
Zgodnie z art. 439 KPC, powództwo wzajemne o rozwód lub o separację jest niedopuszczalne. W czasie trwania procesu o rozwód lub o separację nie może być wszczęta odrębna sprawa o rozwód albo o separację. Strona pozwana w sprawie o rozwód może jednak również żądać rozwodu albo separacji. Strona pozwana w sprawie o separację może również żądać separacji albo rozwodu. Warto przy tym zaznaczyć, że jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej lub kontaktach. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu.
Sprawa rozwodowa kończy się wyrokiem rozwiązującym małżeństwo – oczywiście wtedy, gdy sąd uzna, że związek ten nie może dalej istnieć. Oprócz określenia ewentualnej winy w rozkładzie pożycia, sąd rozstrzyga o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków i o kontaktach rodziców z dzieckiem oraz orzeka, w jakiej wysokości każdy z małżonków jest obowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka. Sąd uwzględnia porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka. Sąd może pozostawić władzę rodzicielską obojgu rodzicom na ich zgodny wniosek, jeżeli przedstawili porozumienie, o którym mowa powyżej, i jest zasadne oczekiwanie, że będą współdziałać w sprawach dziecka. Jeżeli małżonkowie zajmują wspólne mieszkanie, sąd w wyroku rozwodowym orzeka także o sposobie korzystania z tego mieszkania przez czas wspólnego w nim zamieszkiwania rozwiedzionych małżonków. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej.
