Sprawdzian opiera się na ustaleniu kompetencji ucznia w 5 podstawowych kryteriach – poprawnego czytania, pisania, rozumowania, korzystania z informacji oraz wykorzystywania wiedzy w praktyce. Jak wspomnieliśmy na początku, egzamin odbędzie się 1 kwietnia 2014 r. o godz. 9.00 w całej Polsce. Uczniowie, którzy z różnych powodów nie przystąpią do sprawdzianu w zwykłym terminie, mogą napisać test w terminie dodatkowym 3 czerwca 2014 o godzinie 9:00.
Dodajmy, że sprawdzian nie jest egzaminem z konkretnych dziedzin nauki takich jak matematyka, przyroda, język polski czy historia. Jest to bowiem test sprawdzający wiedzę i umiejętności ponadprzedmiotowe – stąd też w każdym zadaniu potrzebna będzie ogólna wiedza zdobyta w trakcie 6 lat nauki w szkole podstawowej. Dobrą wiadomością jest to, że wynik sprawdzianu nie ma wielkiego znaczenia – nie jest brany pod uwagę przy rekrutacji do rejonowego gimnazjum. Z drugiej strony, jeśli dziecko chce dostać się do innego, niż rejonowe gimnazjum, wynik egzaminu może być brany pod uwagę – stąd im większa liczba punktów na b, tym większa szansa na dostanie się do wymarzonego gimnazjum. Test szóstoklasisty jest obowiązkowy, wyjątkiem są jednak dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim – one nie muszą pisać sprawdzianu. W przypadku uczniów niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie egzamin jest dostosowany do możliwości takich uczniów.
W praktyce egzamin wygląda tak, że każdy uczeń otrzymuje taki sam zestaw zadań wraz z kartą odpowiedzi. Sprawdzian składa się głównie z zadań zamkniętych (pytania testowe), w których trzeba wybrać poprawną odpowiedź spośród podanych. Uczeń będzie musiał też rozwiązać kilka zadań otwartych i napisać krótki tekst – zazwyczaj jest to list, recenzja lub opowiadanie. Maksymalnie na sprawdzianie można uzyskać 40 punktów. Wyniku sprawdzianu nie odnotowuje się jednak na świadectwie szkolnym.
W obecnej formie egzamin odbywa się już od przeszło 12 lat. W związku z sukcesywnym wdrażaniem reformy programowej przewiduje się wprowadzenie od 2015 r. zmian w zasadach przeprowadzania sprawdzianu, który będzie oparty na wymaganiach określonych w nowej podstawie programowej. W 2015 r. nowy sprawdzian zdawać będą uczniowie obecnych klas czwartych. Będą oni pisać egzamin w dwóch częściach – w pierwszej będą rozwiązywać zadania z języka polskiego i z matematyki, w drugiej zaś zadania z języka obcego. Zmiana dotyczyć będzie zarówno jakości zadań, jak i formuły organizacyjnej egzaminu. Poszczególne zadania będą sprawdzać opanowanie wymagań określonych w podstawie programowej języka polskiego, matematyki i języka obcego, zamiast dotychczasowych standardów wymagań egzaminacyjnych. Wydłużony będzie także czas przewidziany na pracę uczniów z arkuszem sprawdzianu z 60 do 80 min w przypadku języka polskiego i matematyki [część pierwsza] i 45 minut z języka obcego.
