Na wstępie warto zaznaczyć, że środki przymusu mogą być stosowane nie tylko przez policjantów, ale także przez pracowników służby więziennej, czy funkcjonariuszy Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego. Skupmy się jednak na regulacjach, które w praktyce mają większe znaczenie, ze względu na częstotliwość ich występowania i powszechny charakter.
Zgodnie z treścią art. 16 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji, w razie niepodporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom organów Policji lub jej funkcjonariuszy, policjanci mogą stosować następujące środki przymusu bezpośredniego:
- fizyczne, techniczne i chemiczne środki służące do obezwładniania bądź konwojowania osób oraz do zatrzymywania pojazdów,
- pałki służbowe: zwykłe, szturmowe , wielofunkcyjne i teleskopowe,
- wodne środki obezwładniające,
- psy i konie służbowe,
- pociski niepenetracyjne, miotane z broni palnej.
Policjanci mogą stosować jedynie środki przymusu bezpośredniego odpowiadające potrzebom wynikającym z istniejącej sytuacji i niezbędne do osiągnięcia podporządkowania się wydanym poleceniom.
Szczegółową regulację stosowania środków przymusu bezpośredniego nie znajdziemy jednak w ustawie o Policji, a w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 17 września 1990 r. w sprawie określenia przypadków oraz warunków i sposobów użycia przez policjantów środków przymusu bezpośredniego. Zgodnie z zapisami powyższego aktu prawnego, środki przymusu bezpośredniego mogą być stosowane po uprzednim bezskutecznym wezwaniu osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz uprzedzeniu o użyciu środków przymusu bezpośredniego, a w przypadku pocisków niepenetracyjnych dodatkowo po uprzednim oddaniu strzału ostrzegawczego. Policjant może odstąpić od wzywania osoby do zachowania się zgodnego z prawem oraz od uprzedzenia o użyciu środków przymusu bezpośredniego lub oddania strzału ostrzegawczego pociskami niepenetracyjnymi, jeżeli zwłoka groziłaby niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ludzkiego, a także mienia. Policjant powinien stosować środki przymusu bezpośredniego w taki sposób, aby osiągnięcie podporządkowania się wydanym na podstawie prawa poleceniom powodowało możliwie najmniejszą dolegliwość dla osoby, wobec której zastosowano środki przymusu bezpośredniego. Musimy oczywiście wiedzieć, że w momencie podporządkowania się konkretnej osoby poleceniom policjantów, funkcjonariusze muszą bezwzględnie odstąpić od dalszego stosowania środków przymusu bezpośredniego.
Ustawodawca określił jakie dokładnie środki przymusu mogą być stosowane przez polskich policjantów, warto przy tym nadmienić, że jest to katalog zamknięty. Tym samym funkcjonariusze nie mogą stosować środków innych, niż wyraźnie wskazane w omawianym Rozporządzeniu czy też ustawie o Policji. Generalnie zostały one określone w ustawie o Policji (por. początek niniejszego artykułu), z tym że w Rozporządzeniu pokuszono się o uszczegółowienie takiego katalogu. W związku z tym, oprócz wcześniej wymienionych środków przymusu bezpośredniego, policjant ma prawo stosować siłę fizyczną w postaci chwytów obezwładniających oraz podobnych technik obrony lub ataku, a także urządzenia techniczne w postaci kajdanek, prowadnic, kaftanów bezpieczeństwa, pasów i siatek obezwładniających, paralizatorów elektrycznych, a także kolczatek drogowych i innych przeszkód umożliwiających zatrzymanie pojazdu,
Pamiętajmy, że chemiczne środki obezwładniające można stosować w przypadkach:
- odpierania czynnej napaści,
- pokonywania czynnego i biernego oporu,
- pościgu za osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa,
- udaremnienia ucieczki osoby skazanej, tymczasowo aresztowanej bądź zatrzymanej,
- przeciwdziałania niszczeniu mienia.
Przy stosowaniu takich środków należy jednak zachować daleko idącą ostrożność, uwzględniając ich właściwości mogące stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzkiego.
Dla przykładu, pałka służbowa może być stosowana w razie:
- odpierania czynnej napaści,
- pokonywania czynnego oporu,
- przeciwdziałania niszczeniu mienia.
Nie wolno przy tym stosować pałki służbowej wobec osób stawiających bierny opór, chyba że zastosowanie siły fizycznej okazało się bezskuteczne. Jednocześnie zabrania się:
- zadawania uderzeń i pchnięć pałką służbową w głowę, szyję, brzuch i nieumięśnione oraz szczególnie wrażliwe części ciała, a także stosowania na te części ciała blokady i zakładania dźwigni,
- zadawania uderzeń rękojeścią pałki służbowej ,
- stosowania pałki służbowej wobec osób, w stosunku do których użyto kajdanek, prowadnicy, kaftana bezpieczeństwa, pasa lub siatki obezwładniającej, albo wobec osób obezwładnionych wskutek użycia paralizatora elektrycznego.
Na zakończenie musimy wiedzieć, że jeżeli wskutek zastosowania środka przymusu bezpośredniego nastąpiło zranienie osoby, policjant jest obowiązany natychmiast udzielić tej osobie pierwszej pomocy, a w razie potrzeby – spowodować podjęcie wobec niej medycznych działań ratowniczych – w rozumieniu przepisów o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Kobiecie ciężarnej, wobec której użyto środka przymusu bezpośredniego, zawsze zapewnia się pomoc lekarską.
W przypadku zranienia konkretnej osoby przez policjanta oraz gdy w wyniku zastosowania środka przymusu bezpośredniego nastąpiła śmierć osoby albo szkoda w mieniu, policjant , po udzieleniu pierwszej pomocy oraz spowodowaniu podjęcia ratowniczych działań medycznych, jest obowiązany kolejno do:
- zabezpieczenia śladów w miejscu zdarzenia i niedopuszczenia osób postronnych w to miejsce,
- ustalenia świadków zdarzenia, jeżeli jest to możliwe,
- powiadomienia o zdarzeniu dyżurnego właściwej terytorialnie komendy powiatowej (miejskiej, rejonowej) Policji oraz swojego bezpośredniego przełożonego.
