Środki zabezpieczające są uregulowane w Ustawie z dnia 6 czerwca 1997r. kodeks karny (Dz. U. z 1997r., Nr 88, poz. 553 ze zm.). Środki zabezpieczające dzieli się na izolacyjno-lecznicze i administracyjne.
Sąd może orzec środek zabezpieczający związany z umieszczeniem w zakładzie zamkniętym lub skierowaniem na leczenie ambulatoryjne tylko wtedy, gdy jest to niezbędne, aby zapobiec ponownemu popełnieniu przez sprawcę czynu zabronionego związanego z jego chorobą psychiczną, zaburzeniami preferencji seksualnych, upośledzeniem umysłowym lub uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego.
Celem środków zabezpieczających jest więc ochrona społeczeństwa przed zachowaniami osób, które w sposób niezawiniony zagrażają porządkowi prawnemu i poddanie takich osób leczeniu. W głównej mierze chodzi więc o lecznicze środki zabezpieczające odnoszące się do sprawców niepoczytalnych, pedofili oraz alkoholików i narkomanów. Przed orzeczeniem takich środków sąd wysłuchuje co najmniej dwóch lekarzy psychiatrów oraz psychologa a w sprawach osób z zaburzeniami preferencji seksualnych – także lekarza seksuologa. Biegli lekarze i biegły psycholog ustalają, jaki jest stan zdrowia sprawcy czynu, tj. na jaką chorobę cierpi a także jakie jest prawdopodobieństwo popełnienia przez niego kolejnego czynu zabronionego. Ostateczna decyzja o zastosowaniu środka zabezpieczającego należy jednak do sądu. Orzekając środek zabezpieczający sąd nie określa terminu jego obowiązywania. Środek podlega uchyleniu, jeśli tylko ustaje przyczyna jego stosowania.
W skrajnych sytuacjach może więc być wykonywany do końca życia sprawcy.
Środkami izolacyjno-leczniczymi są:
1. Umieszczenie w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym.
Umieszczenie sprawcy niepoczytalnego w odpowiednim zakładzie psychiatrycznym jest możliwe, jeżeli popełnił on czyn zabroniony o znacznej społecznej szkodliwości i dodatkowo zachodzi wysokie prawdopodobieństwo, że popełni on taki czyn ponownie. Czasu pobytu w zamkniętym zakładzie psychiatrycznym nie określa się z góry, jest on bowiem zależny od wyników leczenia. Sąd w pewnych okolicznościach, np. aby zapobiec ponownemu popełnieniu przestępstwa, może zarządzić ponowne umieszczenie w zakładzie psychiatrycznym, jednakże zarządzenie nie może być wydane po upływie 5 lat od uprzedniego zwolnienia z zakładu psychiatrycznego.
2. Umieszczenie w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne.
Skazanego na karę pozbawienia wolności za przestępstwo popełnione w stanie znacznego ograniczenia poczytalności sąd może umieścić w zakładzie karnym, w którym stosuje się szczególne środki lecznicze lub rehabilitacyjne. Takie warunki spełniają tylko niektóre zakłady karne. Jeżeli wyniki leczenia lub rehabilitacji za tym przemawiają, sąd może sprawcę o poczytalności ograniczonej w stopniu znacznym, skazanego na karę nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności, zwolnić na zasadach warunkowego przedterminowego zwolnienia, bez ograniczeń co do czasu przebywania w tym zakładzie. W tym przypadku obowiązkowe jest jednak oddanie zwolnionego pod dozór kuratora, osoby godnej zaufania, stowarzyszenia lub instytucji.
3. Umieszczenie w zakładzie zamkniętym lub skierowanie na leczenie ambulatoryjne po odbyciu kary
Skazując sprawcę na karę pozbawienia wolności bez warunkowego zawieszenia jej wykonania za przestępstwo skierowane przeciwko wolności seksualnej, popełnione w związku z zaburzeniami preferencji seksualnych, sąd może orzec umieszczenie sprawcy, po odbyciu tej kary, w zakładzie zamkniętym albo skierowanie go na leczenie ambulatoryjne, w celu przeprowadzenia terapii farmakologicznej lub psychoterapii. Środek ten stosuje się zazwyczaj wobec sprawców zgwałcenia pedofilskiego lub zgwałcenia kazirodczego. Środek ten ma na celu zapobieżenie ponownemu popełnieniu takiego przestępstwa, w tym w szczególności poprzez obniżenie zaburzonego popędu seksualnego sprawcy. W tym przypadku o potrzebie i sposobie wykonywania orzeczonego środka, rozstrzyga sąd w okresie do 6 miesięcy przed przewidywanym warunkowym zwolnieniem lub przed wykonaniem kary. Czasu przebywania w zakładzie nie określa się z góry.
4. Umieszczenie w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego
Są może orzec umieszczenie narkomana lub alkoholika w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego jeżeli sprawca został skazany na karę pozbawienia wolności, bez warunkowego zawieszenia i nieprzekraczającą 2 lat, za przestępstwo popełnione w związku z uzależnieniem od alkoholu lub innego środka odurzającego oraz zachodzi wysokie prawdopodobieństwo ponownego popełnienia przestępstwa związanego z tym uzależnieniem. W odniesieniu do tej grupy sprawców czasu pobytu w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego nie określa się z góry. Nie może on trwać krócej niż trzy miesiące i dłużej niż dwa lata. O zwolnieniu z zakładu rozstrzyga sąd na podstawie wyników leczenia. Pobyt skazanego w zakładzie leczniczym zalicza się na poczet kary pozbawienia wolności.
5. Skierowanie na leczenie ambulatoryjne lub na rehabilitację do odpowiedniej placówki połączone z oddaniem pod dozór kuratora.
W zależności od postępów leczenia sprawcy umieszczonego w zakładzie leczenia odwykowego, sąd może skierować go na leczenie ambulatoryjne lub rehabilitację w placówce leczniczo-rehabilitacyjnej. Skierowanie na takie leczenie odbywa się na okres próbny od 6 miesięcy do 2 lat a sprawca pozostaje jednocześnie pod dozorem kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Sąd może zarządzić ponowne umieszczenie skazanego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego albo w zakładzie karnym, jeżeli skazany w okresie próby uchyla się od poddania się leczeniu lub rehabilitacji, popełnia przestępstwo lub rażąco narusza porządek prawny albo regulamin placówki leczniczo-rehabilitacyjnej. Jeżeli w okresie próby i w ciągu dalszych 6 miesięcy nie zarządzono ponownego umieszczenia skazanego w zamkniętym zakładzie leczenia odwykowego albo w zakładzie karnym, karę uważa się za odbytą z upływem okresu próby.
Jeżeli sprawca dopuścił się czynu zabronionego w stanie niepoczytalności i jest to konieczne ze względu na ochronę porządku prawnego sąd może orzec również środki o charakterze administracyjnym.
Do takich środków należą:
- zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
- zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją małoletnich lub z opieką nad nimi,
- obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami, zakaz zbliżania się do określonych osób lub zakaz opuszczania określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,
- zakaz wstępu na imprezę masową,
- zakaz wstępu do ośrodków gier i uczestnictwa w grach hazardowych,
- nakaz opuszczenia lokalu zajmowanego wspólnie z pokrzywdzonym,
- zakaz prowadzenia pojazdów;
- przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa lub przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa.
Powyższe środki zabezpieczające sąd orzeka bez określenia terminu a uchyla je, gdy ustały przyczyny ich orzeczenia.
