Szczególna ochrona pracy kobiet w związku z macierzyństwem

Istota regulacji ochronnych

Podniesiono w literaturze prawa pracy, że szczególnej ochrony pracy kobiet oraz uprawnień pracowniczych związanych z wychowywaniem dzieci nie wolno traktować jako przywilejów. Wskazuje się, że mowa tu raczej o swoistej rekompensacie dodatkowych obciążeń, które dla dobra nie tylko własnego, ale i całego narodu ponoszą pracownicy, którzy utrzymują i wychowują swoje potomstwo. Omawiane uregulowania prawne stanowią konsekwencję art. 18 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, który stanowi źródło ochrony małżeństwa i rodziny (por. T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2005, wyd. 2, s. 424).

W myśl art. 18 Konstytucji małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.

Przeciwdziałanie szkodliwemu wpływowi prac na zdrowie matki lub dziecka – ogólny zarys

Szkodliwemu wpływowi określonych prac lub warunków wykonywania pracy na zdrowie matki oraz dziecka mają przeciwdziałać dodatkowe zakazy zatrudniania kobiet w okresie ciąży oraz matek karmiących piersią przy niektórych pracach dozwolonych ogółowi kobiet. Ciężarnych pracownic nie wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych (nadgodzinach) oraz – bez ich zgody – poza stałym miejscem pracy lub w systemie przerywanego czasu pracy (zob. art. 178 § 1 k.p.). Ustawodawca zakazał także zatrudniania kobiet w ciąży pracujących w systemie czasu pracy, w którym występują równoważne normy dobowe, przez czas dłuższy niż 8 godzin (zob. art. 148 k.p.). Ponadto pracodawca ma obowiązek przeniesienia na podstawie orzeczenia lekarza do innej pracy bądź zwolnienia od świadczenia pracy pracownicy ciężarnej oraz pracownicy karmiącej, jeśli wykonywanie dotychczasowej pracy jest dla niej niewskazane (por. T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2005, wyd. 2, s. 427).

Praca w porze nocnej

Jeżeli pracownica świadczyła dotychczas pracę w porze nocnej, pracodawca winien na okres ciąży pracownicy zmienić rozkład czasu pracy w sposób umożliwiający wykonywanie pracy poza porą nocną. Gdy jest to niemożliwe lub niecelowe, pracodawca powinien przenieść pracownicę do innej pracy, która nie jest wykonywana w porze nocnej. W ostateczności pracodawca powinien zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy. Warto dodać, że w okresie zwolnienia pracownica zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia. Jeżeli w związku ze zmianą warunków pracy wynagrodzenie pracownicy uległoby obniżeniu, pracownicy tej przysługuje dodatek wyrównawczy (zob. art. 178¹ k.p. oraz art. 179 § 4-6 k.p.).

Prace szczególnie uciążliwe

Zgodnie z art. 176 k.p. nie wolno zatrudniać kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet wskazuje rodzaje prac mających szczególne znaczenie dla zdrowia kobiet ciężarnych lub karmiących piersią. Do takich prac zalicza się m.in. prace w nadmiernym hałasie i drganiach; prace pod ziemią, prace poniżej poziomu gruntu i na wysokości; prace w podwyższonym lub obniżonym ciśnieniu; prace w kontakcie ze szkodliwymi czynnikami biologicznymi; prace grożące ciężkimi urazami fizycznymi i psychicznymi. Omawiane rozporządzenie zostało wydane na podstawie art. 176 k.p.

Według przepisu art. 179 § 1 k.p. pracodawca zatrudniający pracownicę w ciąży lub karmiącą dziecko piersią przy pracy wymienionej w przepisach wydanych na podstawie art. 176 k.p., wzbronionej takiej pracownicy bez względu na stopień narażenia na czynniki szkodliwe dla zdrowia lub niebezpieczne, jest obowiązany przenieść pracownicę do innej pracy, a jeżeli jest to niemożliwe, zwolnić ją na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy.

Jeżeli pracownica ciężarna lub karmiąca piersią zatrudniona jest przy pracy, która jest zabroniona wyłącznie wtedy, gdy przy jej wykonywaniu przekroczone zostały określone parametry wyznaczające granice nieszkodliwości dla zdrowia oraz bezpieczeństwa, pracodawca jest obowiązany dostosować warunki pracy do wymagań określonych w przepisach wydanych na podstawie art. 176 k.p. lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli dostosowanie warunków pracy na dotychczasowym stanowisku pracy lub skrócenie czasu pracy jest niemożliwe lub niecelowe, pracodawca jest obowiązany przenieść pracownicę do innej pracy, a w razie braku takiej możliwości zwolnić pracownicę na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy, o czym mowa w art. 179 § 2 k.p. (por. T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2005, wyd. 2, s. 427-428).

Jeżeli zmiana warunków pracy na dotychczas zajmowanym stanowisku pracy, skrócenie czasu pracy lub przeniesienie pracownicy do innej pracy powoduje obniżenie wynagrodzenia, pracownicy przysługuje dodatek wyrównawczy (zob. art. 179 § 4 k.p.).

Pracownica w okresie zwolnienia z obowiązku świadczenia pracy zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia (art. 179 § 5 k.p.).
Po ustaniu przyczyn uzasadniających przeniesienie pracownicy do innej pracy, skrócenie jej czasu pracy lub zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy pracodawca jest obowiązany zatrudnić pracownicę przy pracy i w wymiarze czasu pracy określonych w umowie o pracę (art. 179 § 6 k.p.).

Dodatkowe zwolnienia od pracy

Pracodawca jest obowiązany udzielać pracownicy ciężarnej zwolnień od pracy na zalecone przez lekarza badania lekarskie, przeprowadzane w związku z ciążą, jeżeli badania te nie mogą być przeprowadzone poza godzinami pracy. Za czas nieobecności w pracy z tego powodu pracownica zachowuje prawo do wynagrodzenia (art. 185 § 2 k.p.).

Według art. 185 § 1 k.p. stan ciąży powinien być stwierdzony świadectwem lekarskim. Pracownica powinna zatem takie świadectwo okazać pracodawcy.

Podstawa prawna

Art. 18 Ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997 r., nr 78, poz. 483 ze zm.).
Art. 148, art. 176, art. 178 § 1, art. 178¹, art. 179 § 1, art. 179 § 2, art. 179 § 3, art. 179 § 4, art. 179 § 5, art. 179 § 6, art. 185 Ustawy z dnia 26 czerwca 1964 r. – Kodeks pracy (tekst jednolity: Dz.U. z 1998 r., nr 21, poz. 94 ze zm.).
Załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 września 1996 r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. z 1996 r., nr 114, poz. 545 ze zm.).

Literatura

T. Liszcz, Prawo pracy, LexisNexis, Warszawa 2005, wyd. 2.