Podstawowym aktem prawnym w omawianej kwestii jest ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Zgodnie z jej zapisami, ubezpieczenie społeczne rolników obejmuje, na zasadach określonych w ustawie, rolników i pracujących z nimi domowników, którzy:
- posiadają obywatelstwo polskie lub
- przebywają na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zgody na pobyt tolerowany lub w związku z uzyskaniem w Rzeczypospolitej Polskiej statusu uchodźcy lub ochrony uzupełniającej, lub
- są obywatelami państw członkowskich Unii Europejskiej, Konfederacji Szwajcarskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym.
W ubezpieczeniu wyodrębnia się ubezpieczenie wypadkowe, chorobowe i macierzyńskie, a także ubezpieczenie emerytalno-rentowe. Bezpośrednia praca w gospodarstwie rolniczym (na roli) nie jest jednak podstawowym kryterium decydującym o prawie do pobierania świadczeń wypłacanych przez KRUS. Małżonek rolnika również może zostać objęty ubezpieczeniem rolniczym, a co za tym idzie ubiegać się o konkretne świadczenia pieniężne. Musi przy tym spełnić kilka warunków.
Zgodnie z treścią art. 5 omawianego aktu prawnego, przepisy ustawy dotyczące ubezpieczenia rolnika i świadczeń przysługujących rolnikowi stosuje się także do małżonka rolnika, chyba że ten małżonek nie pracuje w gospodarstwie rolnika ani w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym. W obecnym stanie prawnym małżonek rolnika podlega zatem obowiązkowemu ubezpieczeniu rolniczemu, jeśli tylko pracuje w danym gospodarstwie – praca taka może jednak polegać na wykonywaniu różnych czynności, w praktyce nawet na prowadzeniu gospodarstwa domowego rolnika. Oznacza to, że małżonek rolnika spełniający określone warunki ustawowe podlega ubezpieczeniu obowiązkowo. Nie podlega mu natomiast wówczas, gdy przedstawi stosowne dokumenty potwierdzające nie wykonywanie pracy w gospodarstwie rolnym ani w gospodarstwie domowym bezpośrednio związanym z tym gospodarstwem rolnym.
W tym miejscu warto przytoczyć wyrok sądu apelacyjnego w Białymstoku z dnia 18 maja 1995 r. (sygn. akt III Aur 126/95), zgodnie z którym małżonek rolnika niepracujący w gospodarstwie rolnym i nieuczestniczący ze współmałżonkiem w prowadzeniu gospodarstwa rolnego lub gospodarstwa domowego bezpośrednio związanego z gospodarstwem rolnym nie podlega ustawowemu ubezpieczeniu społecznemu rolników przewidzianemu w art. 4 i 5 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. Przez pojęcie „małżonek rolnika pracujący w gospodarstwie rolnym” należy rozumieć przyczynianie się do właściwego jego funkcjonowania, czyli wykonywanie takich czynności w gospodarstwie rolnym, bez których funkcje gospodarstwa nie mogą być realizowane.
