Kwestia odmowy przyjęcia mandatu karnego uregulowana została w Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia. Zgodnie z art. 97 ustawy, w postępowaniu mandatowym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, funkcjonariusz uprawniony do nakładania grzywny w drodze mandatu karnego może ją nałożyć jedynie, gdy:
- schwytano sprawcę wykroczenia na gorącym uczynku lub bezpośrednio po popełnieniu wykroczenia,
- stwierdzi popełnienie wykroczenia naocznie pod nieobecność sprawcy, a nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu,
- stwierdzi popełnienie wykroczenia za pomocą przyrządu kontrolno-pomiarowego lub urządzenia rejestrującego, a sprawca nie został schwytany na gorącym uczynku lub bezpośrednio potem, i nie zachodzi wątpliwość co do sprawcy czynu
– w tym także, w razie potrzeby, po przeprowadzeniu w niezbędnym zakresie czynności wyjaśniających, podjętych niezwłocznie po ujawnieniu wykroczenia. Nałożenie grzywny w drodze mandatu karnego nie może nastąpić po upływie 14 dni od daty ujawnienia czynu w wypadku, o którym mowa w pkt 1, 90 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 2, oraz 180 dni w wypadku, o którym mowa w pkt 3.
Sprawca wykroczenia może odmówić przyjęcia mandatu karnego. Funkcjonariusz nakładający grzywnę obowiązany jest określić jej wysokość, wykroczenie zarzucone sprawcy oraz poinformować sprawcę wykroczenia o prawie odmowy przyjęcia mandatu karnego i o skutkach prawnych takiej odmowy. Pamiętajmy, że w postępowaniu mandatowym można nałożyć grzywnę w wysokości od 20 do 500 złotych. W przypadku zbiegu przepisów ustawy – nawet do 1000 złotych. Wysokość grzywny zależy oczywiście od sankcji określonej za poszczególne wykroczenia.
Nieprzyjęcie mandatu nie skutkuje brakiem poniesienia odpowiedzialności za popełniony czyn. W razie odmowy przyjęcia mandatu karnego lub nieuiszczenia w wyznaczonym terminie grzywny nałożonej mandatem zaocznym, organ, którego funkcjonariusz nałożył grzywnę, występuje do sądu z wnioskiem o ukaranie. We wniosku tym należy zaznaczyć, że obwiniony odmówił przyjęcia mandatu albo nie uiścił grzywny nałożonej mandatem zaocznym, a w miarę możności podać także przyczyny odmowy. W praktyce skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego nie musi oznaczać zawsze ukarania kierowcy, nierzadko zdarza się, że mandat był po prostu niesłusznie wystawiony przez funkcjonariusza.
Tym samym prawomocny mandat karny podlega uchyleniu, jeżeli grzywnę nałożono za czyn niebędący czynem zabronionym jako wykroczenie. Uchylenie następuje na wniosek ukaranego złożony w zawitym terminie 7 dni od daty uprawomocnienia się mandatu lub z urzędu. Uprawniony do uchylenia prawomocnego mandatu karnego jest sąd właściwy do rozpoznania sprawy, na którego obszarze działania została nałożona grzywna. W przedmiocie uchylenia mandatu karnego sąd orzeka na posiedzeniu. W posiedzeniu ma prawo uczestniczyć ukarany, organ, który lub którego funkcjonariusz nałożył grzywnę w drodze mandatu, albo przedstawiciel tego organu oraz ujawniony pokrzywdzony. Przed wydaniem postanowienia sąd może zarządzić stosowne czynności w celu sprawdzenia podstaw do uchylenia mandatu karnego. Uchylając mandat karny nakazuje się podmiotowi, na rachunek którego pobrano grzywnę, zwrot uiszczonej kwoty.
Zaznaczmy, że charakterystyczną cechą postępowania mandatowego jest szczególne określenie momentu, w którym nałożony mandat staje się prawomocny. Uprawomocnienie takie następuje z chwilą przyjęcia mandatu i pokwitowania jego odbioru, bądź też -w przypadku mandatu zaocznego -z chwilą uiszczenia grzywny we wskazanym miejscu i terminie. W postępowaniu tym przyjmuje się zatem szczególną fikcję, że przyjęcie mandatu (uiszczenie grzywny nałożonej mandatem zaocznym) oznacza przyznanie się do winy i prawomocne zakończenie postępowania. Przyjęcie mandatu nie jest, jak były już o tym mowa wcześniej, obowiązkiem sprawcy wykroczenia – może on podjąć decyzję, czy poddać się nałożonej grzywnie, czy skorzystać z prawa do rozpoznania kwestii odpowiedzialności na drodze postępowania sądowego. W związku z takim ukształtowaniem postępowania mandatowego możliwość uchylenia się od skutków przyjęcia mandatu lub uiszczenia grzywny nałożonej mandatem zaocznym zostały poważnie ograniczone. Jeżeli chcemy zatem, aby nałożony mandat karny został uchylony, pamiętajmy o tym, aby nie przyjmować go od funkcjonariusza policji – w przeciwnym razie droga do uchylenia mandatu może okazać się niemożliwa.
