Podstawowym aktami prawymi odnoszącymi się do pozycji nieletniego w polskim procesie karnym są oczywiście Kodeks karny oraz Kodeks postępowania karnego. Pamiętajmy jednak, że funkcjonuje w tym zakresie także ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich. W niej odnajdziemy zasady dotyczące uchylania środków wychowawczych wobec nieletnich.
Środki wychowawcze mają za zadanie represjonować karalny czyn nieletniego sprawcy przestępstwa. W praktyce możemy porównać je do kary, jaką otrzymuje skazany w normalnym toku procesu karnego. Warto przy tym zaznaczyć, że wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze oraz środek poprawczy w postaci umieszczenia w zakładzie poprawczym, kara może być orzeczona tylko w wypadkach prawem przewidzianych, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Ustawodawca szczegółowo określa katalog środków wychowawczych, które może wykorzystać każdy polski sąd, są nimi:
- upomnienie,
- zobowiązanie do określonego postępowania,
- nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekunów,
- nadzór organizacji lub osoby udzielającej poręczenie,
- nadzór kuratora,
- skierowanie do kuratorskiego ośrodka pracy z młodzieżą,
- zakaz prowadzenia pojazdów,
- przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu zabronionego,
- umieszczenie w instytucji lub organizacji powołanej do przygotowania zawodowego lub innej placówce opiekuńczo wychowawczej,
- umieszczenie nieletniego w placówce resocjalizacyjnej.
Przepisy w omawianym zakresie wskazują na możliwość uchylania orzeczonych środków wychowawczych, zgodnie bowiem z regulacją art. 79 ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, sąd rodzinny może zmieniać lub uchylać środki wychowawcze, jeżeli względy wychowawcze za tym przemawiają; dotyczy to również środków wychowawczych stosowanych w okresie próby. Sąd rodzinny może odstąpić od stosowania orzeczonego wobec nieletniego środka wychowawczego w razie podjęcia przez nieletniego nauki lub pracy w zakładzie lub innej instytucji powołanej do przygotowania zawodowego. Sąd rodzinny może uchylić orzeczony wobec nieletniego zakaz prowadzenia pojazdów, jeżeli ustały przyczyny uzasadniające dalsze stosowanie tego środka. Jeżeli w toku wykonywania środka wychowawczego lub poprawczego okaże się, że wobec nieletniego należy zastosować środki o charakterze leczniczo-wychowawczym, sąd rodzinny może orzec umieszczenie nieletniego w odpowiednim zakładzie. Pamiętajmy jednak o treści art. 70 w/w aktu prawnego – strony postępowania oraz obrońca nieletniego mogą składać wnioski, a w przypadkach przewidzianych w ustawie wnosić zażalenia na postanowienia wydane w postępowaniu wykonawczym. W sprawach nieletnich umieszczonych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, podmiotach leczniczych niebędących przedsiębiorcą, domach pomocy społecznej oraz w schroniskach dla nieletnich i zakładach poprawczych wnioski w postępowaniu wykonawczym może również składać dyrektor właściwego zakładu. Tym samym oznacza to, że nieletni, jego rodzice lub prawni opiekunowie, prokurator, a także obrońca nieletniego są uprawnieni do składania wniosków w przedmiocie uchylenia lub zmiany środka wychowawczego. W piśmie kierowanym do sądu wskazujemy okoliczności świadczące o pozytywnych efektach wychowawczego oddziaływania orzeczonego środka, o zmianie w zachowaniu nieletniego, a także o perspektywach kontynuowania procesu resocjalizacyjnego – a więc opinie i świadectwa ze szkoły, opinie kuratora itp.
