Przedmiotem kontroli w niniejszej sprawie był art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej, zgodnie z którym małżonka rozwiedziona lub wdowa, która do dnia śmierci męża nie pozostawała z nim we wspólności małżeńskiej, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli oprócz spełnienia warunków określonych w ust. 1 lub 2 miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony ustalone wyrokiem lub ugodą sądową. Omawiany przepis był zakwestionowany w zakresie, w jakim uzależnia prawo rozwiedzionej małżonki do uzyskania renty rodzinnej od posiadania alimentów ustalonych wyrokiem lub ugodą sądową. Jako wzorce kontroli skarżąca wskazała zasadę równości w zakresie prawa do zabezpieczenia społecznego, zakaz dyskryminacji oraz zasadę ochrony zaufania obywateli do państwa i prawa. W uzasadnieniu skargi przywołano także zasadę sprawiedliwości społecznej. Trybunał uznał, że tylko art. 67 ust. 1 w związku z art. 32 ust. 1 konstytucji jest adekwatnym wzorcem kontroli, a w pozostałym zakresie umorzył postępowanie.
Renta rodzinna
Renta rodzinna jest świadczeniem ubezpieczeniowym o charakterze zarówno majątkowym, jak i alimentacyjnym. Prawo do tego świadczenia powstaje w razie ziszczenia się ryzyka ubezpieczeniowego w postaci utraty żywiciela rodziny, który przed śmiercią miał ustalone prawo do emerytury lub renty lub spełniał warunki do ich uzyskania. Celem przyznania tego świadczenia jest zapewnienie osobom bliskim kompensaty środków utrzymania utraconych, bądź pomniejszonych wskutek śmierci zobowiązanego do alimentacji. Renta rodzinna jest niejako świadczeniem „zastępczym” w stosunku do emerytury lub renty zmarłego żywiciela. Ten ostatni, odprowadzając składki na ubezpieczenie społeczne w okresie swojej aktywności zawodowej, przyczyniał się do gromadzenia środków, z których następnie, po zaistnieniu ryzyka ubezpieczeniowego, miały być mu wypłacane stosowne świadczenia. Zatem renta rodzinna pozwala na uzyskanie części tych świadczeń bezpośrednio przez członków rodziny zmarłego lub – jak w wypadku rozwiedzionego małżonka – byłych członków rodziny zmarłego, uprawnionych do alimentów.
Kto jest uprawniony do otrzymania renty rodzinnej?
Do renty rodzinnej uprawnieni są następujący członkowie rodziny spełniający warunki określone powyżej:
- dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione;
- przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka;
- małżonek (wdowa i wdowiec);
- rodzice.
Za rodziców w rozumieniu ustawy uważa się również ojczyma i macochę oraz osoby przysposabiające. Dodatkowo, art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej prawo to przyznaje również małżonce rozwiedzionej, która spełnia warunki wskazane w tym przepisie. Jednym z tych warunków, zakwestionowanym w tej sprawie, było to, aby rozwiedziona małżonka w chwili śmierci byłego męża legitymowała się ustalającym alimenty wyrokiem lub ugoda sądową. Natomiast dobrowolne, stałe i zarazem regularne przyczynianie się do utrzymania jednego z rozwiedzionych małżonków przez drugiego, które nie wynika z wyroku lub ugody sądowej, nie dawało prawa do renty rodzinnej. Zatem, taka regulacja prawna nie uwzględniała tego, że obowiązek alimentacyjny między rozwiedzionymi małżonkami może być realizowany dobrowolnie, bez potrzeby występowania na drogę sądową. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uchwale z 4 grudnia 2013 r., sygn. III CZP 85/13, treść obowiązku alimentacyjnego może zostać skonkretyzowana w umowie, ugodzie sądowej albo w orzeczeniu sądowym. Są to trzy równorzędne sposoby konkretyzacji tego obowiązku, przy czym sposobem preferowanym przez państwo powinna być umowa w sprawie alimentów zawierana przez rozwiedzionych małżonków.
Zważywszy na powyższe, oceniając zakwestionowany przepis z punktu widzenia zarzutu naruszenia zasady równości w zakresie prawa do zabezpieczenia społecznego, Trybunał stwierdził, że wszystkie rozwiedzione małżonki, które nie zostały uznane w wyroku rozwodowym za wyłącznie winne rozkładu pożycia małżeńskiego i znalazły się w niedostatku mogą wystąpić do sądu z roszczeniem alimentacyjnym przeciwko byłemu mężowi. Sama możliwość wystąpienia o alimenty nie jest jednak cechą istotną, uzasadniającą takie samo traktowanie przez ustawodawcę porównywalnych podmiotów. Taką cechą – zgodnie z art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej – jest to, aby rozwiedziona małżonka miała w dniu śmierci męża prawo do alimentów z jego strony. W takiej sytuacji znajdują się zarówno byłe małżonki, które mają alimenty ustalone wyrokiem lub ugodą sądową, jak i byłe małżonki, które faktycznie alimenty otrzymywały od zmarłego w ramach dobrowolnego wywiązywania się przez niego z obowiązku alimentacyjnego. W obrębie tej grupy uprawnionych zostało wprowadzone zróżnicowanie, bowiem prawa do renty rodzinnej zostały pozbawione osoby rozwiedzione, które należne im alimenty wyegzekwowały pozasądowo, w drodze porozumienia z byłym małżonkiem. Odmienne traktowanie podmiotów podobnych nie zawsze jednak oznacza naruszenie konstytucji, może bowiem znajdować uzasadnienie w odpowiednio przekonujących argumentach.
W niniejszej sprawie Trybunał uznał, że nie ma racjonalnych argumentów przemawiających za potrzebą przyznania renty rodzinnej osobie rozwiedzionej legitymującej się wyrokiem lub ugodą sądową i pozbawienia tego świadczenia innych osób rozwiedzionych, które otrzymywały alimenty od byłych małżonków, choć nie występowały na drogę sądową celem ich ustalenia. Różnicowanie małżonków rozwiedzionych w tym zakresie nie pozostaje w bezpośrednim związku z celem i zasadniczą treścią przepisów, w których zawarta jest kontrolowana norma, oraz nie służy realizacji tego celu i treści. Co więcej, Trybunał stwierdził, że ma ono także nieproporcjonalny charakter, ponieważ waga interesu, któremu ma ono służyć nie pozostaje w odpowiedniej proporcji do wagi interesów, które zostaną naruszone w wyniku nierównego potraktowania podmiotów podobnych. Niejako art. 70 ust. 3 ustawy emerytalnej wymusza, by małżonkowie rozwiedzeni, którzy w kwestii alimentów są w stanie porozumieć się samodzielnie, występowali do sądu tylko i wyłącznie po to, by uzyskać wyrok lub ugodę sądową potwierdzającą te ich ustalenia. Zróżnicowanie w grupie małżonków rozwiedzionych uprawnionych do alimentów po zmarłym nie ma także związku z innymi wartościami, zasadami czy normami konstytucyjnymi, uzasadniającymi odmienne potraktowanie podmiotów podobnych. Wręcz przeciwnie, takie zróżnicowanie narusza niektóre wartości, normy i zasady konstytucyjne, jak choćby art. 18 konstytucji, stanowiący o ochronie przez państwo rodziny. Dla stron dobrowolne realizowanie obowiązku alimentacyjnego wiąże się z szansą na poprawę ich wzajemnych relacji, z kolei dla państwa – z brakiem konieczności ponoszenia kosztów związanych z sądowym ustalaniem tego obowiązku.
Skutkiem wyroku Trybunału Konstytucyjnego jest derogacja normy prawnej wymagającej, aby prawo do alimentów przysługujące osobom rozwiedzionym było ustalone wyłącznie orzeczeniem lub ugodą sądową. Jednakże nie oznacza to, że prawo do renty rodzinnej po byłym małżonku na mocy niniejszego orzeczenia uzyskają wszyscy małżonkowie rozwiedzeni, bowiem Trybunał nie zakwestionował tego, że jednym z warunków nabycia prawa do renty rodzinnej przez małżonka rozwiedzionego jest posiadanie przez niego prawa do alimentów od byłego małżonka w dniu śmierci tego ostatniego. Ta okoliczność będzie wymagała wykazania wówczas, gdy rozwiedziony małżonek będzie wnioskował o przyznanie renty rodzinnej. Ponadto, z wyroku Trybunału wynika, że potwierdzeniem prawa do alimentów może być nie tylko orzeczenie lub ugoda sądowa, ale także umowa zawarta pomiędzy rozwiedzionymi małżonkami. Umowa taka może być zawarta również w sposób dorozumiany, a o jej istnieniu może świadczyć fakt, że alimenty były faktycznie uiszczane przez byłego małżonka do dnia jego śmierci na rzecz osoby uprawnionej.
