W artykule 48 określono enumeratywnie przesłanki wyłączenia sędziego z mocy ustawy (iudex inhabilis). Zgodnie z tym przepisem sędzia jest wyłączony z mocy ustawy:
- w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki;
- w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia;
- w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli;
- w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron;
- w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jako też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator;
- w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia.
Należy podkreślić, iż powody wyłączenia trwają również po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli. Ponadto, sędzia który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie – zgodnie z art. 48 § 3 – nie może orzekać co do tej skargi. Naruszenie art. 48 skutkuje nieważnością postępowania i jest podstawą do wznowienia postępowania.
Inaczej, aniżeli przy przyczynach wyłączenia sędziego z mocy ustawy, przepisy kodeksu postępowania cywilnego nie wymieniają enumeratywnie przyczyn wyłączenia sędziego na wniosek (iudex suspectus) – ponieważ z przyczyn życiowych nie byłoby to możliwe. Wobec powyższego w art. 49 k.p.c ogólnie zostało ustanowione, iż sąd wyłącza sędziego na jego żądanie lub na wniosek strony, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie.
Należy tutaj wspomnieć, iż Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 24 czerwca 2008 roku, P 8/07 (Dz. U. Nr 119, poz. 772), który wszedł w życie z dniem 7 lipca 2008 roku, orzekł, że art. 49 k.p.c. w zakresie w jakim ogranicza przesłankę wyłączenia sędziego jedynie do stosunku osobistego między nim, a jedną ze stron lub jej przedstawicielem ustawowym, pomijając inne okoliczności, które mogłyby wywołać wątpliwości co do bezstronności sędziego jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Oznacza to, że przesłanką wyłączenia sędziego może być jakakolwiek okoliczność, która wywołuje wątpliwości co do bezstronności sędziego, a nie tylko stosunek osobisty pomiędzy sędzią, a jedną ze stron lub jej przedstawicielem. Gwarancje bezstronności sędziowskiej nie mogą być ograniczone jedynie do stworzenia możliwości wyłączenia sędziego ze względu na istnienie bezpośrednich relacji o charakterze osobistym. Przez stronę należy rozumieć powoda, pozwanego, interwenienta ubocznego (niezależnie od rodzaju interwencji), wnioskodawcę i uczestnika w postępowaniu nieprocesowym. Ponadto, podstawą wyłączenia jest również stosunek osobisty zachodzący między sędzią, a osobą wchodzącą w skład organu działającego w imieniu osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej będącej stroną.
Podstawą wyłączenia mogą być stosunki o charakterze emocjonalnym, takie jak np. przyjaźń, sympatia, ale także osobiste powiązania gospodarcze, np. powiązania majątkowe (postanowienie SN z dnia 25 sierpnia 1971 r., I CZ 212/71, OSNC 1972, nr 3, poz. 55). Na tle dotychczasowego stanu prawnego przyjmowano w szczególności, że nie są stosunkami osobistymi i nie uzasadniają wyłączenia stosunki wyłącznie służbowe, kontakty urzędowe sędziego z innymi osobami (postanowienie SN z dnia 13 grudnia 1984 r., II CZ 133/84). Ocena zasadności wniosku o wyłączenie sędziego zależy zatem od swobodnego uznania sądu. Wymaga ona wnikliwej analizy każdego konkretnego przypadku.
Wniosek o wyłączenie sędziego strona może zgłosić pisemnie lub ustnie do protokołu w sądzie w którym sprawa się toczy, uprawdopodabniając przyczyny wyłączenia. Niezależnie od formy należy we wniosku wskazać sędziego, którego on dotyczy. Natomiast, jeśli wniosek dotyczy większej liczby sędziów, muszą być oni wszyscy oznaczeni przez wskazanie imion i nazwisk, a przyczyny wyłączenia powinny być odniesione do każdego z nich. Strona, która przystąpiła do rozprawy powinna ponadto uprawdopodobnić, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana. Sędzia, którego dotyczy wniosek o wyłączenie, aż do jego rozstrzygnięcia może spełniać tylko czynności niecierpiące zwłoki.
Co do zasady o wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy. Wyjątkiem jest sytuacja, w której sąd nie mógłby wydać postanowienia o wyłączeniu sędziego z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – wówczas postanowienie wydaje sąd nad nim przełożony. Sądem przełożonym nad sądem rejonowym jest sąd okręgowy, nad sądem okręgowym – sąd apelacyjny, zaś nad sądem apelacyjnym – Sąd Najwyższy.
Na koniec należy podkreślić iż ponowny wniosek o wyłączenie sędziego, oparty na tych samych okolicznościach lub wniosek oczywiście bezzasadny podlega odrzuceniu bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy. O odrzuceniu orzeka sąd rozpoznający sprawę.
