Na podstawie art. 237 § 1 pkt. 1 i 2 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94, z późn. zm.[1] ) Rada Ministrów wydała Rozporządzenie z dnia 1 lipca 2009 roku w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy, które weszło w życie z dniem 3 lipca 2009 r. Przepisy rozporządzenia w sposób szczegółowy określają sposób i tryb postępowania przy ustalaniu okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy oraz sposób ich dokumentowania, a także zakres informacji zamieszczanych w rejestrze wypadków przy pracy, a także skład zespołu powypadkowego.
Ustalenia zespołu powypadkowego
W przypadku zaistnienia w zakładzie pracy wypadku przy pracy, okoliczności i przyczyny wypadku ustala powoływany przez pracodawcę zespół powypadkowy, w skład którego wchodzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz społeczny inspektor pracy. U pracodawcy, który nie ma obowiązku tworzenia służby bezpieczeństwa i higieny pracy, w skład zespołu powypadkowego zamiast pracownika służby bezpieczeństwa i higieny pracy wchodzi pracodawca lub pracownik zatrudniony przy innej pracy, któremu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy, albo specjalista spoza zakładu pracy. Natomiast u pracodawcy, u którego nie działa społeczna inspekcja pracy, w skład zespołu powypadkowego zamiast społecznego inspektora pracy, jako członek zespołu, wchodzi przedstawiciel pracowników posiadający aktualne zaświadczenie o ukończeniu szkolenia w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zgodnie z przepisami dotyczącymi szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy.
Zadaniem zespołu jest ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku. Przepisy nie określają żadnych wytycznych w tym zakresie, pozostawiając swobodę zespołowi powypadkowemu w zakresie dokonanych ustaleń. Z treści § 7 Rozporządzenia wynika, że w zakres czynności zmierzających do ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku wchodzą w szczególności:
1) dokonanie oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego maszyn i innych urządzeń technicznych, stanu urządzeń ochronnych oraz zbadanie warunków wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie wypadku;
2) jeżeli jest to konieczne, sporządzenie szkicu lub wykonanie fotografii miejsca wypadku;
3) wysłuchanie wyjaśnień poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala;
4) zebranie informacji dotyczących wypadku od świadków wypadku;
5) zasięgnięcie opinii lekarza, a w razie potrzeby opinii innych specjalistów, w zakresie niezbędnym do oceny rodzaju i skutków wypadku;
6) zebranie innych dowodów dotyczących wypadku;
7) dokonanie prawnej kwalifikacji wypadku zgodnie z art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. Nr 199, poz. 1673, z późn. zm.[2] ),
8) określenie środków profilaktycznych oraz wniosków, w szczególności wynikających z oceny ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym wystąpił wypadek.
Powyższe czynności stanowią katalog otwarty, co oznacza, że zespół powypadkowy może podjąć także inne czynności, które w jego ocenie przyczynią się do właściwego ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku. Należy zaznaczyć, że zespół powypadkowy może, a w zasadzie musi korzystać z ustaleń i materiałów zebranych przez organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie. Obowiązek ten wynika z treści § 7 ust. 2 Rozporządzenia, zgodnie z którym, zespół powypadkowy jest obowiązany wykorzystać materiały zebrane przez organy prowadzące śledztwo lub dochodzenie, jeżeli materiały te zostaną mu udostępnione.
Ustalenia zespołu powypadkowego odgrywają ważną rolę w zakresie ustalenia okoliczności i przyczyn wypadku, choć nie można przeceniać ich w zakresie mocy dowodowej na etapie sądowym w procesie o odszkodowanie lub ustalenie odpowiedzialności karnej lub administracyjnej. Mogą być one jednakże stosowane posiłkowo (ocena takiego dowodu będzie zależeć od składu orzekającego).
Ustalenia zespołu wypadkowego mają jednak istotne znaczenie dla ustalenia prawa do świadczeń uzyskiwanych na mocy przepisów ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. W szczególności w przypadku dokonania ustaleń przez zespół wypadkowy, że wyłączną przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub w skutek rażącego niedbalstwa, albo przyczynienie się poszkodowanego w znacznym stopniu do wypadku, gdy znajdował się on w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środków odurzających lub substancji psychotropowych – świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego w takiej sytuacji nie przysługują (art. 21 ust. 1 i 2 ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych).
Z tego też względu pracodawca w pewnym zakresie może być zainteresowany takim ustaleniem okoliczności faktycznych, które w jak największym zakresie będą obarczać winą za wypadek przy pracy, poszkodowanego pracownika (zwłaszcza w przypadku wypadków śmiertelnych). Zakładając nawet dobrą wolę pracodawcy, w celu ustalenia prawidłowego przebiegu oraz przyczyn wypadku, należy zauważyć, że nie są one dokonywane przez w pełni obiektywny i profesjonalny zespół. Co prawda osoby wchodzące w skład zespołu mają legitymować się odpowiednią wiedzą z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże już choćby z uwagi na sam fakt, że pośrednio osoby wchodzące w skład zespołu podlegają zwierzchnictwu pracodawcy, ustalenia mogą w pewnych okolicznościach mogą nie być w pełni obiektywne. Ponadto w samym składzie zespołu, pomiędzy jego członkami może dochodzić do różnic zdań co do dokonanych ustaleń. Z tego też względu przewidziany jest w Rozporządzeniu mechanizm weryfikacji dokonanych ustaleń przez zespół wypadkowy. Przede wszystkim każdy członek zespołu powypadkowego ma prawo złożyć do protokołu powypadkowego zdanie odrębne, które powinien uzasadnić. Zdanie to może odnosić się zarówno do samych ustaleń jak również do oceny ustalonego stanu faktycznego. Jeżeli pomiędzy członkami zespołu wypadkowego dochodzi do rozbieżności zdań, o treści protokołu powypadkowego decyduje pracodawca.
Zapoznanie pracownika z ustaleniami zespołu wypadkowego
Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego z treścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem, a poszkodowany ma prawo zgłoszenia uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym, o czym zespół powypadkowy jest obowiązany pouczyć poszkodowanego. W przypadku wypadku w pracy, następstwem którego jest śmierć pracownika, zespół powypadkowy zapoznaje z treścią protokołu powypadkowego członków rodziny zmarłego pracownika, oraz poucza ich o prawie zgłaszania uwag i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole powypadkowym.
Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca nie później niż w terminie 5 dni od dnia jego sporządzenia. Pracodawca ma jednak prawo do weryfikacji protokołu oraz zawartych w nim ustaleń. Może zatem zwrócić niezatwierdzony protokół powypadkowy, w celu wyjaśnienia i uzupełnienia go przez zespół powypadkowy, jeżeli do treści protokołu powypadkowego zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego lub członków rodziny zmarłego wskutek wypadku pracownika albo protokół powypadkowy nie odpowiada warunkom określonym w rozporządzeniu.
Zatwierdzony protokół powypadkowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie wypadku śmiertelnego – członkom rodziny zmarłego pracownika. W przypadku wypadku śmiertelnego protokół powypadkowy pracodawca ma obowiązek niezwłocznie doręczyć właściwemu inspektorowi pracy. Protokół taki podlega weryfikacji przez inspektora pracy, który jeżeli uzna, że zawiera on ustalenia naruszające uprawnienia pracownika albo nieprawidłowe wnioski profilaktyczne, może go zwrócić pracodawcy, z uzasadnionym wnioskiem o ponowne ustalenie okoliczności i przyczyn wypadku.
Należy jednakże zaznaczyć, że konstrukcja art. 21 ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. świadczy o tym, że wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego wypadkiem przy pracy pracownika nie tyle wyłączają odpowiedzialność pracodawcy, co uniemożliwiają pracownikowi skuteczne dochodzenie świadczeń przewidzianych ustawą . Podobnie jak brak winy umyślnej pracownika, lub brak rażącego niedbalstwa po jego stronie, nie przesądzają o odpowiedzialności pracownika za wyrządzoną szkodę, jakiej pracownik doznał w wyniku wypadku przy pracy.
Na mocy przepisów prawa pracy na pracodawcy ciąży obowiązek za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Obowiązek ten wynika wprost z treści art. 207 § 1 k.p., który stwierdza, ze pracodawca ponosi odpowiedzialność za stan bezpieczeństwa i higieny pracy w zakładzie pracy. Na zakres odpowiedzialności pracodawcy nie wpływają obowiązki pracowników w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz powierzenie wykonywania zadań służby bezpieczeństwa i higieny pracy specjalistom spoza zakładu pracy.
Pracodawca w związku z niewypełnieniem obowiązku zapewniania pracownikom bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, może ponosić odpowiedzialność zarówno na gruncie cywilnoprawnym jak i karno – administracyjnym.
Odpowiedzialność cywilna pracodawcy
Odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy za szkody jakich doznał pracownik w skutek wypadku przy pracy może opierać się na zasadzie winy lub ryzyka pracodawcy. Nawet przyznanie pracownikowi (lub rodzinie pracownika w razie wypadku śmiertelnego) świadczenia na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, nie musi wyłączać odpowiedzialności pracodawcy. Nawet brak winy pracodawcy nie wyłącza takiej odpowiedzialności odszkodowawczej. Pracownik (rodzina pracownika), może dochodzić naprawienia szkody i zadośćuczynienia na zasadzie ryzyka określonej w art. 435 § 1 k.c. Jak stwierdził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 03.08.2007 roku sygn. akt I UK 367/06 ustalenie, że wina może być przypisana jedynie poszkodowanemu, nie uchyla odpowiedzialności prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (art. 435 § 1 k.c.), jeżeli równocześnie wystąpiły inne, choćby niezawinione przyczyny szkody w rozumieniu adekwatnego związku przyczynowego, leżące po stronie odpowiedzialnego.
Przyjmuje się jednak, że pracownik nie może jednakże dochodzić odszkodowania i renty na podstawie art. 444 k.c. przed rozpoznaniem jego roszczeń o świadczenia przysługujące na podstawie przepisów ustawy z dnia 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Możliwość wystąpienia z roszczeniem uzupełniającym wobec pracodawcy potwierdza także Sąd Najwyższy w wyroku z 29 lipca 1998 roku sygn. akt II UKN 155/98, stwierdzając jednoznacznie, że cywilnoprawna odpowiedzialność pracodawcy za skutki wypadku przy pracy ma charakter uzupełniający.
Z powyższych przepisów oraz orzeczeń wynika, że odpowiedzialność cywilnoprawna pracodawcy ma charakter uzupełniający, albowiem uzyskane przez pracownika (lub członków rodziny) świadczenia przyznane na mocy ustawy wypadkowej w większości wypadków nie rekompensują w całości poniesionych przez poszkodowanego pracownika lub jego rodzinę szkód na osobie.
Pracownik (członek rodziny pracownika), występując przeciwko pracodawcy z roszczeniem odszkodowawczym z powodu szkody doznanej wskutek niezapewnienia bezpiecznych warunków pracy, nie może w postępowaniu sądowym powołać się jedynie na fakt zaistnienia wypadku przy pracy, który stwierdzony został protokołem powypadkowym. Musi bowiem wykazać ciążącą na pracodawcy odpowiedzialność z tytułu czynu niedozwolonego, a także wykazać poniesioną szkodę (uszczerbek na zdrowiu) oraz związek przyczynowo – skutkowy, jaki występuje pomiędzy zaistniałym zdarzeniem, będącym wypadkiem przy pracy, a powstaniem szkody. W myśl art. 361 § 1 k.c. zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono. Również ciężar dowodu w tym przypadku ciążyć będzie na powodzie – pracowniku lub członku rodziny. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 6 k.c.- ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
Ponadto kodeks cywilny określa winę jako podstawową zasadę odpowiedzialności deliktowej. Opiera się ona na treści art. 415 k.c. – Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia.
Tak więc w przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej pracodawcy dochodzonej przez pracownika, czy też przez członków jego rodziny (w przypadku wypadku ze skutkiem śmiertelnym), inaczej niż przy ustalaniu prawa do świadczenia na podstawie ustawy 30 października 2002 roku o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, odpowiedzialność na zasadzie ryzyka podmiotu zatrudniającego jest wyłączona.
Winą po stronie pracodawcy będzie przede wszystkim niedopełnienie bądź wręcz zaniedbanie obowiązków związanych z zapewnieniem pracownikowi bezpiecznych i higienicznych warunków pracy wynikających z przepisów kodeksu pracy oraz innych przepisów wykonawczych. Pracodawca odpowiada nie tylko za naruszenie określonych przepisów bhp, ale także za złamanie ogólnych zasad bhp, wynikających z doświadczenia życiowego czy reguł bezpiecznego wykonywania określonego rodzaju pracy.
Możemy więc stwierdzić, że w większości wypadków przy pracy istniej możliwość przypisania winy pracodawcy. Wina stanowi zasadę ogólną odpowiedzialności deliktowej. Kodeks cywilny nie definiuje pojęcia winy, nie ma też zgodności co do tego, w jaki sposób określić znaczenie tego pojęcia. W kontynentalnej doktrynie prawa wykształciły się trzy grupy teorii winy: obiektywne, subiektywne i subiektywno-obiektywne (zgodnie z opisem B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Wina, s. 28 i nast.). Według teorii obiektywnej, powstałej na gruncie prawa francuskiego, winą jest uchybienie istniejącemu obowiązkowi prawnemu, moralnemu lub czyn skierowany przeciw prawu innego podmiotu, przez co wina właściwie rozumiana jest jedynie w kontekście bezprawności działania i zaniechania sprawcy szkody. Teorie subiektywne, reprezentowane licznie w nauce niemieckiej, winę łączą z przeżyciami psychicznymi sprawcy, jego stosunkiem do popełnionego czynu i nie analizują elementu bezprawności zachowania. Doktryna polska stoi w większości na stanowisku, iż wina łączy się z koniecznym wystąpieniem dwóch jej elementów: obiektywnego czyli bezprawności zachowania i subiektywnego, zakładającego podstawy do postawienia zarzutu z punktu widzenia powinności i możliwości przewidywania szkody oraz przeciwdziałania jej wystąpieniu, co określić można jako subiektywno-obiektywną teorię winy.
Uważa się, że na gruncie prawa cywilnego czyn bezprawny może być oceniany w kategoriach czynu zawinionego w rozumieniu art. 415 k.c. Bezprawność czynu oznacza jego sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym, a winę można natomiast przypisać sprawcy czynu w sytuacji, w której istnieją podstawy do negatywnej oceny jego zachowania z punktu widzenia zarówno obiektywnego, jak i subiektywnego. Na gruncie prawa karnego reguły te wyznaczone są jedynie przez normy o charakterze ustawowym, przewidujące zakaz popełniania czynów społecznie niebezpiecznych zagrożonych karą. W prawie cywilnym bezprawność rozumieć należy szerzej i przyjmować, iż stanowi ona złamanie reguł postępowania określonych nie tylko przez normy prawne, ale też zasady współżycia społecznego. Bezprawne może być zatem zachowanie, przez które sprawca szkody nie zastosował się do określonego nakazu czy postąpił wbrew zakazowi wynikającemu z przepisów prawa, ale też kiedy jego zachowanie, choć nie narusza żadnej normy prawnej, przekracza potrzebę ostrożności wymaganą przez zasady współżycia między ludźmi. Uzasadnione jest zatem stwierdzenie, iż bezprawność w rozumieniu reżimu deliktowego, jest efektem ogólnego, normatywnego zakazu, skutecznego erga omnes, niewyrządzania sobie nawzajem szkód.
Skutek podpisania protokołu powypadkowego
Podpisanie protokołu powypadkowego przez pracownika (członka rodziny zmarłego pracownika) nie powoduje zatem żadnego ograniczenia pracownika (rodziny zmarłego pracownika), przed domaganiem się ustalenia innych okoliczności i przyczyn wypadku. Poszkodowany pracownik, a w razie wypadku śmiertelnego, uprawniony członek rodziny zmarłego pracownika, może wystąpić do sądu pracy z powództwem o ustalenie i sprostowanie protokołu na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego.
Poszkodowany pracownik (rodzina pracownika), może także domagać się na podstawie przepisów kodeksu cywilnego odszkodowania, ale jak już wyżej wskazano, w takim przypadku to na pracowniku (rodzinie pracownika) ciążył będzie obowiązek wykazania winy pracodawcy, wysokości poniesionej szkody, oraz związku przyczynowo-skutkowego, co wiąże się z obowiązkiem dowodzenia w tym zakresie. Pracodawcy w każdym przypadku będą przysługiwały uprawnienia strony takiego postępowania, a co za tym pracodawca będzie mógł przeczyć twierdzeniom pracownika (rodziny pracownika) zgłaszać własne twierdzenia i wskazywać dowody na poparcie swoich twierdzeń (nie tylko dowody z dokumentów urzędowych lub prywatnych, ale także z zeznań świadków, opinii biegłych itp.).
Na podstawie art. 233 § 1 k.p.c. sąd oceni wiarygodność i moc dowodów zgłoszonych przez obie strony ewentualnego postępowania według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Nie ma zatem możliwości przewidzieć (niejako na przyszłość) prawdopodobieństwa wydania orzeczenia sądowego, korzystnego dla jednej lub drugiej strony. Najlepszym dla pracodawcy zabezpieczeniem przed skutkami takich zdarzeń jest zawarcie ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.
Jarosław Olejarz.
[1]Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15.03.2005 roku sygn. akt II UK 243/04
