Zgodnie z treścią art. 2 Konstytucji, Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia. Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Z powyższego wynika zatem, że zagwarantowanie prawa własności nie oznacza, iż nie jest ono nienaruszalne. Z drugiej strony wywłaszczenie musi być poparte naprawdę mocnymi przesłankami.
Na skutek pytania prawnego Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, Trybunał Konstytucyjny musiał zbadać przepisy wiążące się z omawianą instytucją wywłaszczenia. Z dniem 22 września 2004 r. istotnie zmieniła się, jak podkreślał sąd pytający, treść przepisu art. 137 ust. 1 pkt 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami definiującego jedną z przesłanek dopuszczalności zwrotu wywłaszczonej nieruchomości. Zgodnie z nowym (obowiązującym od 22 września 2004 r.) brzmieniem, nieruchomość uznaje się za zbędną na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu, jeżeli pomimo upływu 10 lat od dnia, w którym decyzja o wywłaszczeniu stała się ostateczna, cel ten nie został zrealizowany. Sąd pytający powziął wątpliwości w związku ze sprawą, w której inwestycje stanowiące wykonanie realizacji celu wywłaszczenia na nieruchomości miały miejsce około 21 lat po wydaniu decyzji wywłaszczeniowej. W ocenie sądu pytającego, kwestionowana regulacja narusza zasadę niedziałania prawa wstecz, wynikającą z zasady demokratycznego państwa prawnego oraz zasadę samodzielności jednostek samorządu terytorialnego.
W wyroku z dnia 13 marca 2014 r. (sygn. akt P 38/11) Trybunał orzekł, iż kwestionowany przepis w zakresie, w jakim za nieruchomość zbędną uznaje nieruchomość wywłaszczoną przed 27 maja 1990 r., na której w dniu złożenia wniosku o zwrot, a nie później niż przed 22 września 2004 r., zrealizowano cel określony w decyzji o wywłaszczeniu, jest niezgodny z Konstytucją. Zgodnie z sentencją niniejszego wyroku, nie podlegają zwrotowi na rzecz byłych właścicieli i ich spadkobierców te nieruchomości skomunalizowane, na których jednostki samorządu terytorialnego zrealizowały przed 2004 r. i przed dniem złożenia wniosku o ich zwrot cel określony w decyzji o wywłaszczeniu, bez możliwości badania, czy realizacja ta nastąpiła po upływie 10 lat od chwili wywłaszczenia. Jeśli zaś w dniu złożenia wniosku o zwrot a przed 2004 r. cel wywłaszczenia jeszcze nie został zrealizowany, byli właściciele tych nieruchomości oraz ich spadkobiercy zachowują ustawowe uprawnienie do żądania zwrotu, które nabyli przed wejściem w życie ustawy z 28 listopada 2003 r. o zmianie ustawy o gospodarce nieruchomościami oraz o zmianie niektórych innych ustaw.
W ocenie Trybunału, niezgodne z konstytucją jest nadanie mocy wstecznej art. 137 ust. 1 pkt 2 ustawy o gospodarce nieruchomościami w obecnym brzmieniu regulującemu przesłanki zwrotu wywłaszczonych nieruchomości. Brak w ustawie zmieniającej przepisów intertemporalnych nie oznacza zezwolenia ustawodawcy na wsteczne działanie nowych lub zmienionych przepisów. Tymczasem dominująca sądowa wykładnia przewidzianej w kwestionowanym przepisie przesłanki zwrotu nadaje jej niedopuszczalne wsteczne działanie, pogarszające po 22 września 2004 r. sytuację tych jednostek samorządu terytorialnego, które po 27 maja 1990 r. przejęły wywłaszczone nieruchomości w toku procesu komunalizacji mienia państwowego na podstawie ustawy z 10 maja 1990 r. – Przepisy wprowadzające ustawę o samorządzie terytorialnym i ustawę o pracownikach samorządowych i które do 22 września 2004 r. zrealizowały na tych nieruchomościach cel określony w decyzji o wywłaszczeniu. Niedopuszczalne jest dokonywanie oceny zrealizowania na nich przed 2004 r. zakładanego celu wywłaszczenia w momencie upływu 10-letniego terminu liczonego od chwili wywłaszczenia. W okresie 1990-2004 jednostki samorządu terytorialnego dostosowywały swoje postępowanie do obowiązującej wówczas sądowej wykładni ustawowych zasad zwrotu wywłaszczonych nieruchomości. Zgodnie z wypracowanym wówczas standardem, za zbędne i podlegające zwrotowi należało uznać tylko te nieruchomości, na których po upływie wystarczająco długiego czasu i przed dniem złożenia przez byłych właścicieli wniosku o ich zwrot cel wywłaszczenia jeszcze nie został zrealizowany.
Trybunał Konstytucyjny podzielił stanowisko WSA w Warszawie, iż po wejściu w życie art. 137 ust. 1 pkt 2 omawianej ustawy w obecnym brzmieniu doszło do niekonstytucyjnego pogorszenia sytuacji jednostek samorządu terytorialnego na skutek naruszenia przez ustawodawcę zasady niedziałania prawa wstecz oraz zasady samodzielności jednostek samorządu terytorialnego. Wobec jednostek samorządu terytorialnego, których dotyczy pytanie prawne WSA w Warszawie, powinny znaleźć dalsze zastosowanie dotychczas obowiązujące zasady, a nie nowy kierunek interpretacji przepisów o zwrocie wywłaszczonych nieruchomości, nakazujący zrealizowanie celu wywłaszczenia w każdym wypadku w ciągu 10 lat od chwili wywłaszczenia. Trybunał Konstytucyjny nie odnalazł też w treści konstytucyjnej zasady zwrotu wywłaszczonych nieruchomości argumentów, które stanowiłyby przeciwwagę dla konieczności ochrony interesów publicznych właścicieli wywłaszczonych nieruchomości, za wyjątkiem wypracowanego w orzecznictwie sądowym przed 2004 r. warunku dokonywania oceny zrealizowania celu wywłaszczenia w chwili złożenia przez byłych właścicieli wniosku o zwrot nieruchomości. W konsekwencji oceny dotychczasowego wykorzystania nieruchomości wywłaszczonych przed 27 maja 1990 r. i zrealizowania celu wywłaszczenia przed 22 września 2004 r. należy nadal dokonywać na dzień złożenia wniosku o zwrot nieruchomości.
