Zadatek wymaga zgodnego stanowiska stron. Znajduje on zastosowanie we wszelkich umowach obligacyjnych – również w tych o charakterze organizatorskim, np. w umowie przedwstępnej. Celem zastosowania tej klauzuli umownej jest umożliwienie kontrahentom ukształtowania stosunku prawnego w taki sposób, aby dłużnik był odpowiednio zmotywowany do wykonania świadczenia. Zadatek wzmacnia stanowisko strony, która dąży do wykonania umowy.
Strony mogą same określić skutki prawne dania zadatku przy zawieraniu umowy lub skutki te mogą wynikać ze zwyczaju. W braku takiego zastrzeżenia – zgodnie z art. 394 § 1 Kodeksu cywilnego – danie zadatku wywołuje określone skutki prawne:
- w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga strona może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zachować, a jeżeli sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej,
- w razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała; jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek ulega zwrotowi,
- w razie rozwiązania umowy zadatek powinien być zwrócony, a obowiązek zapłaty sumy dwukrotnie wyższej odpada. Analogicznie należy postąpić, gdy niewykonanie umowy nastąpiło wskutek okoliczności, za które żadna ze stron nie ponosi odpowiedzialności albo za które ponoszą odpowiedzialność obie strony.
Zadatek można nazwać surogatem odszkodowania w wypadek, gdy umowa nie zostanie wykonana przez jedną ze stron. Jednakże zachowanie przedmiotu zadatku lub uzyskany zwrot jego podwójnej wartości nie stanowią odszkodowania, a jedynie pełnią tę samą funkcję. Ponoszący odpowiedzialność może zostać obciążony w większym rozmiarze, niż wynosi szkoda, a nawet mimo braku szkody.
Wysokość zadatku nie została uregulowana w sposób szczególny, co jest jednoznaczne z tym, że podlega swobodzie kontraktowej. Poglądy na temat wielkości zadatku ewoluują. J. Gwiazdomorski w glosie uchwały SN z 10 października 1961 r., 3 CO 28/61, OSPiKA 1963, z. 5, poz. 107 wyraził pogląd, iż suma wręczana tytułem zadatku stanowi "pewien ułamek – zwykle niewielki – świadczenia pieniężnego, które jedna ze stron ma spełnić (…) na rzecz strony drugiej". Dopuszczalne jest także zastrzeżenie zadatku, którego wartość jest dużo wyższa, np. przekracza połowę wartości całego świadczenia.
