Istnienie w sprawie jurysdykcji krajowej wywołuje ten skutek, że stosuje się w niej polskie prawo procesowe, a to zgodnie z przyjętą w doktrynie zasadą legis fori processualis. Podstawową kwestią jest zatem ustalenie przez sąd orzekający, czy w sytuacji gdy po stronie pozwanej lub powodowej występuje osoba nie posiadająca miejsca zamieszkania lub siedziby na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, zachodzą przesłanki do uznania jurysdykcji krajowej. Przepisy kodeksu postępowania cywilnego zawierają odpowiednie postanowienia w zakresie jurysdykcji krajowej, opisane w Części czwartej – przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego, nie mniej jednak należy także odnieść się do właściwych w tym względnie przepisów ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych oraz regulacji Wspólnotowych. Ponadto należy wspomnieć, że zgodnie z art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 02.04.1997 roku, do źródeł prawa powszechnie obowiązującego Rzeczypospolitej Polskiej są Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Nadto w myśl art. 91 ust. 2 Konstytucji. umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgoda wyrażona w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
Z punktu widzenia ustalenia istnienia jurysdykcji krajowej jest niezbędne ustalenie zgodności pomiędzy przepisami kodeksu postępowania cywilnego, a umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi oraz po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, także prawa Wspólnotowego. Jak bowiem wynika z treści art. 1096 k.p.c. przepisów kodeksu postępowania cywilnego dotyczących międzynarodowego postępowania cywilnego nie stosuje się bowiem jeżeli umowa międzynarodowa w której Rzeczpospolita Polska jest stroną, stanowi inaczej.
Na podstawie art. 293 tiret czwarte Traktatu Państwa Członkowskie zawarły dnia 27 września 1968 roku. Konwencję brukselską o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, której tekst został zmieniony przez Konwencje o przystąpieniu nowych Państw Członkowskich do tej konwencji (dalej zwaną „Konwencją brukselską”). Państwa Członkowskie i Państwa EFTA zawarły dnia 16 września 1988 r. konwencję z Lugano o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (ratyfikowana przez Polskę i ogłoszona w Dz. U. z 2000 roku nr 10, poz. 132)., która stanowi konwencję równoległą do Konwencji brukselskiej z 1968 roku. Po wejściu w życie z dniem 1 kwietnia 1991 roku, Konwencja rzymska stała się uzupełnieniem Konwencji brukselskiej z 1968 roku (prawo międzynarodowe w zakresie „jurysdykcji sądowej”). Ta ostatnia bowiem, podobnie jak rozporządzenie „Bruksela I”, które zastąpiło ją z dniem 1 marca 2002 r. przewiduje w niektórych przypadkach, że sądy kilku państw członkowskich mogą być właściwe dla sądzenia w sprawie roszczenia. Kluczowym punktem systemu wprowadzonego na mocy konwencji jest zasada wolności wyboru, pozwalająca stronom swobodnie wybrać prawo właściwe dla ich umowy. Gdy strony nie określą prawa właściwego dla umowy zawartej między nimi, umowa podlega prawu kraju, z którym wykazuje najściślejsze związki. Umowa uznawana jest za wykazującą najściślejsze związki z krajem, w którym strona, która powinna dostarczyć „charakterystyczne świadczenie”, ma swoje miejsce zamieszkania, co oznacza w praktyce, ogólnie rzecz biorąc, że umowa sprzedaży podlega przepisom prawnym kraju, w którym swoją siedzibę ma sprzedający.
Zgodnie z ogólną zasadą jurysdykcji krajowej, zawartą w przepisach wspólnotowych, jeżeli nie są wymienione w przepisach wyjątki, osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa. Z ogólnej zasady jurysdykcji krajowej wynika, że spór pomiędzy osobami mającymi miejsce zamieszkania w krajach Członkach Wspólnoty Europejskiej można poddać pod rozstrzygniecie przed każdym sądem. Zgodna z treścią artykułu 3 ust. 1 Rozporządzenia Rady (WE) 44/2001, które stwierdza, że osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego mogą być pozywane przed sądy innego Państwa Członkowskiego tylko zgodnie z przepisami sekcji 2–7 niniejszego rozdziału.
Ogólna zasada jurysdykcji krajowej zawarta została w przepisach art. 1103 k.p.c. z którego wynika, że sprawy rozpoznawane w procesie należą do jurysdykcji krajowej, jeżeli pozwany ma miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu albo siedzibę w Rzeczypospolitej Polskiej. Gdy pozwanym jest osoba fizyczna o jurysdykcji sądów polskich decyduje jej miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu na terytorium Polski. Gdy pozwanym jest osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna, jurysdykcja krajowa zależna jest od położenia w Polsce siedziby tego podmiotu.
Poza ogólną zasadą jurysdykcji krajowej, dalsze przepisy kodeksu zawierają przesłanki zastosowania jurysdykcji krajowej wyłącznej i szczególnej. Istota jurysdykcji wyłącznej polega na tym, że jej występowanie jest przesłanką negatywną do prowadzenia postępowania w innych państwach członkowskich (stąd wskazany wyżej obowiązek zbadania, czy inny sąd nie jest wyłącznie właściwy w danej sprawie). Jurysdykcja krajowa wyłączna wyklucza stosowanie reguł dotyczących jurysdykcji ogólnej, szczególnej, w sprawach ubezpieczeniowych, konsumenckich i indywidualnych umów o pracę. Nie można również od niej odstąpić na podstawie umów o jurysdykcję oraz na skutek wdania się w spór przed sądem, któremu taka jurysdykcja wyłączna nie przysługuje.
W przypadku jurysdykcji krajowej zgodnie z art. 11037 k.p.c., jeżeli nie zachodzą przesłanki rozpoznawane w procesie, inne niż wymienione w art. 11031-11036, należą do jurysdykcji krajowej sprawy rozpoznawane w procesie także wtedy, gdy dotyczą:
1) zobowiązania wynikającego z czynności prawnej, które zostało wykonane albo ma lub miało być wykonane w Rzeczypospolitej Polskiej;
2) zobowiązania niewynikającego z czynności prawnej, które powstało w Rzeczypospolitej Polskiej;
3) działalności znajdującego się w Rzeczypospolitej Polskiej zakładu lub oddziału pozwanego;
4) roszczenia o prawo majątkowe, a pozwany ma majątek w Rzeczypospolitej Polskiej lub przysługują mu prawa majątkowe w Rzeczypospolitej Polskiej o znacznej wartości w stosunku do wartości przedmiotu sporu;
5) przedmiotu sporu znajdującego się w Rzeczypospolitej Polskiej;
6) spadku po osobie, która w chwili śmierci miała miejsce zamieszkania lub miejsce zwykłego pobytu w Rzeczypospolitej Polskiej.
W zakresie rozpoznawania spraw w procesie związanych z roszczeniami wynikającymi z czynności prawnych, przepis dla ustalenia właściwego do ich rozpoznania sądu, wprowadza pojęcie miejsca wykonania zobowiązania. Jurysdykcji sądu polskiego podlega zobowiązanie wynikające z czynności prawnej, które zostało wykonane albo ma lub miało być wykonane w Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis nie precyzuje jak takie miejsce należy rozumieć. Z treści art. 454 § 1 k.c. wynika, że jeżeli miejsce spełnienia świadczenia nie jest oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia. W przypadku, gdy zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa. Artykuł 5 ust. 1 pkt. b Rozporządzenia (WE) 44/2001 precyzuje, że w rozumieniu niniejszego przepisu, który dotyczy roszczeń związanych ze świadczeniem wynikającym z umowy – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania jest:
- w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w Państwie Członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
- w przypadku świadczenia usług – miejsce w Państwie Członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były świadczone albo miały być świadczone;
Z tego też względu należałoby uznać, że w przypadku ustalania jurysdykcji krajowej, która wiąże się z roszczeniem wynikającym z czynności prawnej, należy posiłkować się treścią art. 5 ust. 1 pkt. b Rozporządzenia (WE) 44/2001.
Zgodnie z treścią art. 1099 § 1 k.p.c., brak jurysdykcji krajowej sąd bierze pod rozwagę z urzędu w każdym stanie sprawy. W razie stwierdzenia braku jurysdykcji krajowej sąd odrzuca pozew albo wniosek, z zastrzeżeniem art. 1104 § 2 lub art. 1105 § 5 k.p.c. Jurysdykcja krajowa jest jedną z bezwzględnych przesłanek procesowych, stąd jej brak powoduje niemożność prowadzenia postępowania. Wprowadzone są jednak w tym przepisie dwa wyjątki, które umożliwiają prowadzenie postępowania mimo braku jurysdykcji sądu polskiego. Pierwszy wyjątek (art. 1104 § 2 k.p.c.), poddaje sprawy jurysdykcji sądów polskich, w sytuacji gdy pozwany nie podniesie zarzutu braku jurysdykcji i wda się w spór co do istoty sprawy. Dotyczy to tych spraw, w których umowa prorogacyjna jest dopuszczalna, to jest spraw majątkowych, za wyjątkiem spraw, które według przepisów prawa polskiego należą do wyłącznej jurysdykcji sądów państwa obcego. W takich sprawach, od chwili wytoczenia powództwa do wdania się w spór co do istoty sprawy przez pozwanego, sąd nie bierze z urzędu pod uwagę braku jurysdykcji krajowej, gdyż pozwany ma możliwość poddania sprawy jurysdykcji sądów polskich w dorozumiany sposób. Sąd w przypadku podniesienia przez pozwanego zarzutu braku jurysdykcji krajowej odrzuca pozew. Jednakże zarzut braku jurysdykcji krajowej musi zostać zgłoszony przez pozwanego przed wdaniem się spór co do istoty sprawy. Brak jurysdykcji sąd bierze urzędu w sprawach niemajątkowych oraz w sprawach należących zgodnie z prawem polskim do wyłącznej jurysdykcji sądów państwa obcego.
Drugi wymieniony w treści art. 1099 § 1 k.p.c. wyjątek dotyczy sytuacji uregulowanej w art. 1105 § 5 k.p.c. Przepis ten dotyczy sytuacji dopuszczalności zawarcia umowy w sprawach wynikłych lub mogących wyniknąć ze stosunku ubezpieczenia, na podstawie której powództwo przeciwko ubezpieczycielowi może być wytoczone przed sądy państwa obcego.
Sąd co prawda zgodnie z treścią art. 1099 § 1 k.p.c. winien brać z urzędu brak jurysdykcji krajowej, jednakże z wyjątkami wskazanymi w tym przepisie. Wyjątki takie dotyczą tych spraw majątkowych, w których zawarcie umowy prorogacyjnej jest dopuszczalne. Sąd zgodnie z tym przepisem od chwili wytoczenia powództwa do wdania się w spór co do istoty sprawy przez pozwanego, nie bierze z urzędu pod uwagę braku jurysdykcji krajowej. Z tego też względu po wniesieniu powództwa Sąd przesyła pozwanemu odpis pozwu, zakreślając 14 dniowy termin na wniesienie odpowiedzi na pozew przez pozwanego. Pozwany ma więc możliwość poddania sprawy jurysdykcji sądu polskiego wnosząc odpowiedź na pozew, czym wdaję się z powodem w spór co do istoty sprawy lub może zamiast tego podnieść zarzut braku jurysdykcji krajowej. Dopiero powołanie się pozwanego na tą przesłankę, winno spowodować odrzucenie pozwu przez sąd. Brak bowiem jurysdykcji powoduje, ze sprawa nie może być rozstrzygnięta przez Sąd.
Jarosław Olejarz
Radca prawny
