Istota
Dzięki zapisowi windykacyjnemu spadkodawca będzie mógł swobodniej rozporządzać swoim majątkiem na wypadek śmierci, decydując kto stanie się właścicielem poszczególnych składników jego majątku, np. domu, czy samochodu. Aby zrozumieć działanie zapisu windykacyjnego, należy zdać sobie sprawę, iż dotychczas spadkodawca miał ograniczoną możliwość decydowania, komu przypadnie po jego śmierci konkretna rzecz czy prawo. Jeśli bowiem postanowił sporządzić testament, to mógł wskazać w jakim ułamku dane osoby będą po nim dziedziczyć, nie mógł natomiast w testamencie skutecznie postanowić, iż konkretna osoba odziedziczy dom, a inna samochód. Także istniejąca dotychczas instytucja zapisu (po nowelizacji zwana zapisem zwykłym), nie spełniała oczekiwań spadkodawców. Dawała ona co prawda możliwość zobowiązania spadkobiercy do wydania określonej rzeczy wybranej osobie, ale jej zastosowanie było skomplikowane i niezrozumiałe, a przede wszystkim długotrwałe.
Zasada działania zapisu windykacyjnego jest prosta. Spadkodawca postanawia w testamencie, który koniecznie dla swej ważności musi mieć formę aktu notarialnego, iż oznaczona osoba, np. wnuk, nabywa z chwilą otwarcia spadku dany przedmiot zapisu, np. samochód spadkodawcy. Powyższe będzie miało ten skutek, iż z chwilą śmierci spadkodawcy, wnuk stanie się właścicielem samochodu.
Należy jednak pamiętać, iż nie wszystkie rzeczy mogą być przedmiotem zapisu windykacyjnego. Zgodnie ze znowelizowanymi przepisami prawa spadkowego, przedmiotem zapisu mogą być rzeczy oznaczone co do tożsamości (np. nieruchomość, której właścicielem jest spadkodawca, samochód itp.), zbywalne prawa majątkowe (np. akcje, udziały), przedsiębiorstwo oraz gospodarstwo rolne. Na rzecz zapisobiercy można także ustanowić użytkowanie lub służebność. Nie jest natomiast dopuszczalne rozporządzenie w drodze zapisu windykacyjnego innymi przedmiotami, np. określoną kwotą pieniężną.
Osoby, które otrzymały rzeczy oraz prawa w drodze zapisu windykacyjnego muszą jednak zdawać sobie sprawę, że wraz z przysporzeniem majątkowym stają się one odpowiedzialne także za długi spadkowe. Do chwili działu spadku ponoszą solidarną odpowiedzialność ze spadkobiercami. Natomiast po dziale spadku odpowiadają proporcjonalnie do wartości otrzymanego przedmiotu zapisu. Odpowiedzialność ta jest ograniczona do wartości przedmiotu zapisu windykacyjnego. Z tego powodu osoby, na których rzecz został uczyniony zapis windykacyjny mogą w terminie 6 miesięcy od dowiedzenia się o treści testamentu złożyć oświadczenie o przyjęciu, bądź odrzuceniu zapisu.
Inną ważną konsekwencją otrzymania przysporzenia majątkowego w drodze zapisu windykacyjnego jest także to, że uprawniony do zachowku będzie mógł żądać od tej osoby odpowiedniej kwoty pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku, jeżeli otrzymanie zachowku od spadkobiercy w pełnej wysokości będzie niemożliwe. Odpowiedzialność ta jest także ograniczona do wartości wzbogacenia będącego skutkiem zapisu windykacyjnego.
Aspekty podatkowe
Wprowadzenie zmian w Kodeksie cywilnym, spowodowało również konieczność nowelizacji ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn (t. j. Dz. U. z 2009 r., Nr 93, poz. 768 z późn. zm.; dalej jako: „UPSD”).
Zmiany w UPSD wynikają z konieczności określenia zasad opodatkowania nabycia tytułem zapisu windykacyjnego na identycznych zasadach jak w innych przypadkach nabycia mortis causa.
W związku z powyższym, ustawodawca w art. 1 ust. 1 pkt 1 UPSD dodał jednostkę redakcyjną „zapis windykacyjny” (pomiędzy „dalszym zapisem” a „poleceniem testamentowym”). Początkowo ustawodawca planował utworzyć odrębną jednostkę redakcyjną w postaci art. 1 ust. 1 pkt 1a UPSD, jednak w toku prac legislacyjnych zrezygnowano z tego pomysłu.
Ustawodawca postanowił, że nabycie w drodze zapisu windykacyjnego praw autorskich i praw pokrewnych, praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych i wzorów zdobniczych oraz wierzytelności wynikających z nabycia tych praw nie będzie podlegać podatkowi od spadków i darowizn. Potwierdza to nowe brzmienie przepisu art. 3 ust. 2 UPSD.
Z kolei zwolnienie, o którym mowa w art. 4 ust. 1 pkt 9 UPSD, po nowelizacji obejmuje również nabycie w drodze zapisu windykacyjnego:
– przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej przedmiotów wyposażenia mieszkania, pościeli, odzieży, bielizny oraz narzędzi pracy przeznaczonych do użytku w gospodarstwie domowym; jeżeli w skład wyposażenia mieszkania wchodzą meble zabytkowe, przepis lit. c niniejszego punktu stosuje się odpowiednio,
- dzieł sztuki i rękopisów będących przedmiotem twórczości spadkodawcy oraz materiałów bibliotecznych, jeżeli spadkodawca zajmował się twórczością lub działalnością naukową, oświatową, artystyczną, literacką lub publicystyczną,
- zabytków ruchomych i kolekcji wpisanych do rejestru zabytków, a także zabytków użyczonych muzeum w celach naukowych lub wystawienniczych na okres nie krótszy niż 2 lata,
- przez osoby zaliczone do I i II grupy podatkowej zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, jeżeli nabywca zabezpiecza je i konserwuje zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Obowiązek podatkowy przy nabyciu w drodze zapisu windykacyjnego powstaje z chwilą uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku, postanowienia częściowego stwierdzającego nabycie przedmiotu zapisu windykacyjnego lub zarejestrowania aktu poświadczenia dziedziczenia (nowe brzmienie przepisu art. 6 ust. 1 UPSD).
Jeżeli spadkobierca, obdarowany lub osoba, na której rzecz został uczyniony zapis zwykły lub windykacyjny, zostali obciążeni obowiązkiem wykonania polecenia lub zapisu zwykłego, wartość obciążenia z tego tytułu stanowi ciężar spadku, darowizny, zapisu zwykłego lub windykacyjnego, a w przypadku polecenia, o ile zostało wykonane (nowe brzmienie przepisu art. 7 ust. 2 UPSD.
Ponadto ustawodawca zmienił treść przepisu art. 16 ust. UPSD. Zgodnie z nowym brzmieniem w przypadku nabycia własności (współwłasności) budynku mieszkalnego lub lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego lub udziału w takim prawie, spółdzielczego prawa do domu jednorodzinnego albo udziału w takim prawie:
1) w drodze dziedziczenia, zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego, dalszego zapisu, polecenia testamentowego, darowizny lub polecenia darczyńcy przez osoby zaliczane do I grupy podatkowej,
2) w drodze dziedziczenia, zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego, dalszego zapisu lub polecenia testamentowego przez osoby zaliczane do II grupy podatkowej,
3) w drodze dziedziczenia, zapisu zwykłego, zapisu windykacyjnego, dalszego zapisu lub polecenia testamentowego przez osoby zaliczane do III grupy podatkowej, które sprawowały opiekę nad wymagającym takiej opieki spadkodawcą, na podstawie pisemnej umowy z podpisem notarialnie poświadczonym, przez co najmniej dwa lata od dnia poświadczenia podpisów przez notariusza – nie wlicza się do podstawy opodatkowania ich czystej wartości do łącznej wysokości nieprzekraczającej 110 m2 powierzchni użytkowej budynku lub lokalu. W przypadku nabycia części (udziału) budynku mieszkalnego lub lokalu albo udziału w spółdzielczym prawie do budynku mieszkalnego lub lokalu ulga przysługuje stosownie do wielkości udziału.
Skutki
Wprowadzenie zapisu windykacyjnego nie powinno zwiększyć liczby spraw w sądach, albowiem jest to instytucja prawa materialnego, stanowiąca element innej czynności prawnej, jaką jest testament. Dodatkowe obowiązki sądu wynikające z nowelizacji to jedynie wskazanie w zaświadczeniu wydawanym osobie powołanej na wykonawcę testamentu praw i obowiązków wykonawcy testamentu, jeżeli zostały one określone przez spadkodawcę, a ponadto wymienienie w treści postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku – oprócz obecnie wskazywanych tam spadkobierców i wielkości ich udziałów – również stwierdzenia nabycia przedmiotu zapisu windykacyjnego i osoby, która go nabyła. Powyższe obowiązki powinny być realizowane w ramach obowiązujących procedur sądowych i polegać jedynie na umieszczeniu dodatkowych informacji w treści wydawanych także obecnie dokumentów czy też orzeczeń.
Aneta Misiąg, Tomasz Kotoliński
Prawnicy Kancelarii Prawnej Piszcz, Norek i Wspólnicy Spółka Komandytowa
