Ustawa jest regulacją w pełni kompleksową, regulującą zarówno prawo materialne, proceduralne i wykonawcze. Określa jednolicie status nieletniego w stosunku do wszystkich rodzajów norm prawa karnego, a więc: prawa karnego sądowego, skarbowego i prawa wykroczeń. Naczelną zasadą tej ustawy jest kompetencja sądów rodzinnych w sprawach nieletnich.Nieletni wg ustawy są podzieleni na 3 grupy wiekowe: a) osoby w wieku 13-17 lat, które dopuściły się czynu karalnego, b) osoby do lat 18, gdy chodzi o zapobieganie i zwalczanie demoralizacji, c) osoby do lat 21, wobec których wykonywane są środki wychowawcze lub poprawcze ( art.1 § 1 i 2 ust.1 ustawy).
Podjęcie stosownych działań przez sąd rodzinny wobec nieletniego jest możliwe w przypadkach, gdy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji albo dopuścił się czynu karalnego ( ust. 2 ustawy). Od tych przesłanek zależy więc podział postępowania na postępowanie opiekuńczo-wychowawcze i poprawcze. Decyzja jednak o tym, w jakim trybie będzie toczyć się postępowanie, decyduje wynik postępowania wyjaśniającego. Po tym postępowaniu sędzia rodzinny rozstrzyga postanowieniem o trybie rozeznania. Jeśli sędzia stwierdzi, że w danym wypadku wystarczy zastosowanie środków wychowawczych lub leczniczych, jest upoważniony skierować sprawę do rozpoznania w postępowaniu opiekuńczo-wychowawczym. Jeśli natomiast przeświadczenie sędziego wskazuje, że zachodzą przesłanki do umieszczenia nieletniego w zakładzie poprawczym, uzasadnia rozpoznanie sprawy w postępowaniu poprawczym ( art. 42 ustawy)
Jak widać, nie tylko popełnienie przez nieletniego czynu zabronionego jest powodem wszczęcia postępowania. Dzieje się tak również w przypadku, gdy zostały stwierdzone przejawy demoralizacji, ale nie towarzyszył im czyn zabroniony. W postępowaniu tym stosuje się przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące trybu nieprocesowego.
Ustawa formułuje dość obszerny katalog środków, niekoniecznie jednak środków nowych. Do nowych środków zaliczany jest zakaz prowadzenia pojazdów mechanicznych oraz przepadek rzeczy uzyskanych w związku z popełnieniem czynu karalnego.
W art. 6 ustawa wymienia następujące środki karne: upomnienie, zobowiązanie do określonego postępowania – naprawienia wyrządzonej szkody, do wykonania określonych prac lub świadczeń na rzecz pokrzywdzonego lub w społeczności lokalnej, przeproszenia pokrzywdzonego, podjęcia nauki lub pracy, do uczestniczenia w określonych zajęciach o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, powstrzymywania się od przebywania w określonych środowiskach lub miejscach albo do zaniechania używania alkoholu lub innego środka w celu wprowadzania się w stan odurzenia, następnie -nadzór odpowiedzialny rodziców lub opiekuna, nadzór organizacji młodzieżowej lub innej organizacji społecznej, zakładu pracy albo osoby godnej zaufania – udzielających poręczenia za nieletniego, nadzór kuratora, skierowanie do ośrodka kuratorskiego, a także do organizacji społecznej lub instytucji zajmujących się pracą z nieletnimi o charakterze wychowawczym, terapeutycznym lub szkoleniowym, po uprzednim porozumieniu się z tą organizacją lub instytucją, umieszczenie w rodzinie zastępczej, w odpowiedniej placówce opiekuńczo-wychowawczej albo ośrodku szkolno-wychowawczym, umieszczenie w zakładzie poprawczym.
Orzekanie najsurowszego środka – zakładu poprawczego może być orzeczone w przypadku nieletnich w wieku 13-17 lat, ale oprócz tego kryterium muszą być spełnione także następujące przesłanki: czyn karalny, wysoki stopień demoralizacji, odpowiednie okoliczności i charakter czynu.
Główne elementy programu poprawczego obejmują naukę szkolną, naukę zawodu, oddziaływanie wychowawcze w warunkach internatu oraz odpowiednie prace kulturalno-oświatowe. Wykonywanie tej najsurowszej kary jest jednak dość elastyczne. Można umieszczenie nieletniego w zakładzie warunkowo zawiesić na okres próby ( od pól roku do 3 lat) oraz warunkowo zwolnić po upływie 6 miesięcy z ustaleniem okresu próby od roku do 3 lat. Okres próby nie może trwać dłużej niż do ukończenia przez sprawcę 21 lat. Można również warunkowo odstąpić od wykonania orzeczenia, jeżeli stwierdza się po wydaniu orzeczenia istotną poprawę w zachowaniu nieletniego. Wreszcie możliwa jest w trakcie wykonywania środka poprawczego zmiana rodzaju zakładu poprawczego. Obok środków wychowawczych i zakładu poprawczego wobec nieletnich można zastosować również środki lecznicze (art.12 ustawy). Dotyczy to nieletnich, u których stwierdzono niedorozwój umysłowy, chorobę psychiczną lub inne zakłócenia czynności psychicznych oraz wobec nieletnich uzależnionych od alkoholu lub innych środków odurzających. Środki te mają zastosowanie wobec nieletnich między 13 a 18 rokiem życia. Polegają na umieszczeniu nieletniego w szpitalu psychiatrycznym lub innym zakładzie leczniczym. Warunkiem ich orzekania jest wyłącznie stan zdrowia lub utrwalony stan nałogu.
W tym miejscu warto zasygnalizować sytuacje związane ze stosowaniem kary w rozumieniu Kodeksu karnego. Są to trzy grupy sytuacji – możliwość orzeczenia kary przewiduje art.10 § 2 k.k oraz art. 13
i 18 ust.2 i art.94 ustawy.
Chodzi tutaj o niecelowość orzekania lub umieszczenia w zakładzie poprawczym z uwagi na wiek sprawcy, tj. osiągnięcie lat 18. Wg art.13, w przypadku gdy nieletni sprawca ukończył lat 18 i zachodzą podstawy do umieszczenia go w zakładzie poprawczym, sąd rodzinny może wymierzyć karę. Orzekając karę, sąd rodzinny stosuje nadzwyczajne złagodzenie. Z kolei w myśl przepisu 18 ust.2 ustawy, w sprawie nieletniego, który w czasie wszczęcia postępowania ma już ukończone 18 lat, właściwy jest sąd karny. W tym wypadku również obligatoryjne jest nadzwyczajne złagodzenie kary. Artykuł 94 zaś upoważnia sąd rodzinny do wymierzenia kary zamiast zakładu poprawczego, jeśli nieletni ukończył lat 18 przed rozpoczęciem wykonania orzeczenia.
