Zgodnie z przyjętą w tej ustawie zasadą kolejności, w sytuacji, gdy osoba umieszczona w domu pomocy społecznej nie jest w stanie ponosić kosztów pobytu w placówce, to obowiązek wnoszenia opłat spoczywa na małżonku, w następnej kolejności na zstępnych, a w dalszej kolejności na wstępnych, a w jeszcze dalszej – na gminie, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej. Jak zauważył Rzecznik Praw Obywatelskich, istotne jest, że wnoszenie opłat nie obciąża równocześnie wszystkich zobowiązanych wymienionych powyżej, ale obowiązek ten przechodzi na nich w kolejności ustalonej w powołanym przepisie. W przypadku niewywiązywania się przez małżonka, zstępnych lub wstępnych z obowiązku opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej, opłaty za zastępczo wnosi gmina, której przysługuje wówczas prawo dochodzenia zwrotu poniesionych na ten cel wydatków.
Opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wnoszą:
- mieszkaniec domu, nie więcej jednak niż 70% swojego dochodu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka, nie więcej niż 70% tego dochodu;
- małżonek, zstępni przed wstępnymi – zgodnie z umową zawartą z domem pomocy społecznej:
a) w przypadku osoby samotnie gospodarującej, jeżeli dochód jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego osoby samotnie gospodarującej, jednak kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% tego kryterium,
b) w przypadku osoby w rodzinie, jeżeli posiadany dochód na osobę jest wyższy niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, z tym że kwota dochodu pozostająca po wniesieniu opłaty nie może być niższa niż 300% kryterium dochodowego na osobę w rodzinie;
- gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej – w wysokości różnicy między średnim kosztem utrzymania w domu pomocy społecznej a opłatami wnoszonymi przez osoby wyżej wymienione.
Przepisy tej ustawy dopuszczają także możliwość, aby opłatę za pobyt w domu pomocy społecznej wnosiły również osoby niewymienione powyżej.
Należy podkreślić, iż w obowiązujących przepisach ustawodawca nie uzależnił obowiązku ponoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej od istnienia obowiązku alimentacyjnego, odwołując się wyłącznie do instytucji małżeństwa oraz do stosunku pokrewieństwa. Oznacza to, że np. małżonek nie może uchylić się od obowiązku ponoszenia opłaty w sytuacji, kiedy jego nałożenie nie zasługuje na uwzględnienie ze względu na szczególne okoliczności np. zobowiązanie do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej dotyczy osoby, która stosowała przemoc wobec członków rodziny.
Z treści skarg kierowanych do Rzecznika wynika potrzeba złagodzenia rygoryzmu tak ukształtowanego obowiązku. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich w aktualnie obowiązujących regulacjach brakuje określenia, że małżonek, zstępni przed wstępnymi mają obowiązek ponoszenia opłaty wówczas, gdy obciąża te osoby obowiązek alimentacyjny. W związku z powyższym Rzecznik zwrócił się o ponowne przeanalizowanie przedstawionej sprawy w celu podjęcia stosownej inicjatywy ustawodawczej.
