Sąd orzeka obowiązkowo zastępczą karę pozbawienia wolności w sytuacji, gdy orzeczono karę grzywny a:
- skazany mimo możliwości nie uiścił grzywny w terminie,
- skazany nie podjął zastępczej formy jej wykonania,
- nie można ściągnąć grzywny w drodze egzekucji.
Orzekając zastępczą karę pozbawienia wolności, przyjmuje się że jeden dzień pozbawienia wolności jest równy dwóm stawkom dziennym. Kara zastępcza nie może jednak przekraczać 12 miesięcy pozbawienia wolności, jak również górnej granicy kary pozbawienia wolności za dane przestępstwo. W przypadku, gdy ustawa nie przewiduje za dane przestępstwo kary pozbawienia wolności, górna granica zastępczej kary pozbawienia wolności nie może przekroczyć 6 m-cy. W razie gdy grzywna została uiszczona lub ściągnięta w drodze egzekucji tylko w części albo tylko w części wykonana w formie pracy społecznie użytecznej, sąd określa wymiar zastępczej kary według powyższych zasad.
Do wykonania zastępczej kary pozbawienia wolności stosuje się odpowiednio przepisy odnoszące się do kary pozbawienia wolności. Sąd może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby, który wynosi od roku do 2 lat. Jeżeli grzywna została uiszczona w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej do wysokości grzywny. Od zastępczej kary pozbawienia wolności lub wykonywania pracy, skazany może się w każdym czasie zwolnić przez uiszczenie kwoty pieniężnej pozostającej jeszcze do spłaty tytułem grzywny. W uzasadnionych wypadkach sąd może na wniosek skazanego, wobec którego orzeczono wykonanie zastępczej kary pozbawienia wolności, zamienić tę karę na wykonywanie pracy. Ponowna zamiana zastępczej kary pozbawienia wolności na wykonywanie pracy, jest niedopuszczalna. Przed wydaniem postanowienia określającego wymiar kary zastępczej sąd w razie potrzeby wysłuchuje skazanego lub jego obrońcę.
Zastępczą karę pozbawienia wolności sąd nakłada również w sytuacji, gdy skazany nie wykonuje nałożonej na niego kary ograniczenia wolności a orzeczenie zastępczej kary grzywny byłoby niecelowe z uwagi na brak możliwości jej uiszczenia lub ściągnięcia w drodze egzekucji.
W tym wypadku jeden dzień zastępczej kary pozbawienia wolności jest równoważny dwóm dniom ograniczenia wolności. Sąd może wstrzymać jej wykonanie w wypadku, gdy skazany podejmie nakazaną pracę i podda się rygorom z nią związanym. Wstrzymanie następuje do czasu wykonania orzeczonej kary ograniczenia wolności.
Zastępczą karę aresztu stosuje się w przypadku, gdy ukarany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności a z okoliczności wynika, że egzekucja grzywny nie będzie skuteczna. Miesiąc ograniczenia wolności odpowiada wówczas 15 dniom aresztu.
Można ją orzec także gdy:
– egzekucja grzywny w kwocie przekraczającej 500 złotych okazała się bezskuteczna,
– ukarany nie wyrazi zgody na podjęcie pracy społecznie użytecznej,
– mimo wyrażenia zgody nie wykonuje kary zastępczej.
Przyjmuje się,, że jeden dzień aresztu jest równoważny grzywnie od 20 do 150 złotych a zastępcza kara nie może przekroczyć 30 dni. W tym przypadku zamiana kary grzywny na karę aresztu nie jest obowiązkowa. Od orzeczonej kary zastępczej aresztu można się uwolnić poprzez wpłacenie kwoty pieniężnej pozostałej do uiszczenia. Jeżeli grzywna została uiszczona w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej w wysokości grzywny. Nie wolno wymierzyć kary aresztu lub aresztu zastępczego, jeżeli warunki osobiste sprawcy uniemożliwiają odbycie kary. Do takich warunków zalicza się stan zdrowia oraz sytuację rodzinną, np. gdy sprawca jest jedynym opiekunem i żywicielem swoich dzieci.
