Dzięki wnoszonym zażaleniom możliwa jest kontrola instancyjna wszelkich decyzji procesowych, innych niż wyroki (przede wszystkim postanowień i zarządzeń). Zażalenie jest obok apelacji najczęściej stosowanym środkiem odwoławczym w procedurze sądowej.
Zgodnie z regulacją art. 459 KPK, zażalenie przysługuje na postanowienia sądu zamykające drogę do wydania wyroku, chyba że ustawa stanowi inaczej. Zażalenie przysługuje także na postanowienia co do środka zabezpieczającego oraz na inne postanowienia w wypadkach przewidzianych w ustawie. Zażalenie przysługuje stronom, a także osobie, której postanowienie bezpośrednio dotyczy, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Zażalenie wnosi się w terminie 7 dni od daty ogłoszenia postanowienia, a jeżeli ustawa nakazuje doręczenie postanowienia – od daty doręczenia. Dotyczy to również zażalenia na rozstrzygnięcie w przedmiocie kosztów lub opłat zawarte w wyroku; jeżeli jednak odwołujący się złoży wniosek o sporządzenie na piśmie oraz doręczenie uzasadnienia wyroku, zażalenie można wnieść w terminie przewidzianym do wniesienia apelacji (pamiętajmy, że złożenie przez skazanego wniosku o doręczenie odpisu postanowienia nie ma wpływu na bieg terminu do wniesienia zażalenia, gdy skazany był obecny przy ogłoszeniu postanowienia, od którego się odwołuje. Termin do wniesienia zażalenia w takiej sytuacji rozpoczyna bieg od dnia ogłoszenia postanowienia). Do zażalenia na postanowienie kończące postępowanie, sporządzonego przez prokuratora, obrońcę, lub pełnomocnika, dołącza się odpowiednią liczbę odpisów dla osób, których dotyczy zaskarżone postanowienie. Odpisy te doręcza się tym osobom niezwłocznie. Jeżeli zażalenie pochodzi od osób nie wymienionych powyżej, o jego wniesieniu zawiadamia się osoby, których dotyczy zaskarżone postanowienie.
Bardzo ważną informacją jest to, że zażalenie nie wstrzymuje zasadniczo wykonania zaskarżonego postanowienia, sąd jednak, który je wydał, lub sąd powołany do rozpoznania zażalenia może wstrzymać wykonanie postanowienia. Odmowa wstrzymania nie wymaga przy tym jakiegokolwiek uzasadnienia.
Jak stanowi art. 463 KPK, sąd, na którego postanowienie złożono zażalenie, może je uwzględnić, jeżeli orzeka w tym samym składzie, w którym wydał zaskarżone postanowienie; w innych wypadkach prezes sądu przekazuje zażalenie niezwłocznie, wraz z aktami lub niezbędnymi odpisami z akt sprawy, sądowi powołanemu do rozpoznania zażalenia. Zażalenie na postanowienie w przedmiocie tymczasowego aresztowania oraz zabezpieczenia majątkowego powinno być przekazane do rozpoznania w ciągu 48 godzin. Wg sądu apelacyjnego we Wrocławiu, uwzględnienie zażalenia w trybie art. 463 KPK polegać może, jedynie na jego uwzględnieniu w całości, co oznacza, że organ orzekający w trybie cytowanego unormowania związany jest treścią wniosku (lub wniosków) zawartych w treści środka odwoławczego i nie może orzec inaczej, aniżeli żądał tego jego autor, chyba że orzeka w sposób bardziej dla skarżącego korzystny, niż wynikałoby to z treści wniesionej przez niego skargi (por. postanowienie sądu apelacyjnego we Wrocławiu z 1.04.2009 r. sygn. akt II AKz 145/09).
