Przepis art. 162 k.p.c. na ma celu usprawnienie przebiegu postępowania, zapobieżenie jego przewlekłości, stworzenie możliwości wpływu na jego przebieg przez strony. Zdaniem Sądu Najwyższego celem regulacji art. 162 k.p.c. jest zapobieganie nielojalności procesowej przez zobligowanie stron do zwracania na bieżąco uwagi sadu na wszelkie uchybienia procesowe w celu ich niezwłocznego wyeliminowania i niedopuszczenie do celowego tolerowania przez strony takich uchybień z zamiarem późniejszego ich wykorzystania w środkach odwoławczych (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 4 października 2006 r., sygn. akt: II CSK 229/06).
Zgodnie z treścią art. 162 k.p.c. Strony mogą w toku posiedzenia, a jeżeli nie były obecne, na najbliższym posiedzeniu zwrócić uwagę sądu na uchybienia przepisom postępowania, wnosząc o wpisanie zastrzeżenia do protokołu. Stronie, która zastrzeżenia nie zgłosiła, nie przysługuje prawo powoływania się na takie uchybienia w dalszym toku postępowania, chyba że chodzi o przepisy postępowania, których naruszenie sąd powinien wziąć pod rozwagę z urzędu, albo że strona uprawdopodobni, iż nie zgłosiła zastrzeżeń bez swojej winy.
Teoretycznie przepis nie powinien wywoływać rozbieżności interpretacyjnych. W praktyce bywa jednak z tym różnie. Wątpliwości budzi już samo pojęcie uchybienia przepisom postępowania. W doktrynie najczęściej definiuje się je jako naruszenie przez sąd w toku posiedzenia przepisów procesowych, których skutki nie mogą być już naprawione, albo które mogą prowadzić nawet do nieważności postępowania. W praktyce może to być więc bardzo bogaty katalog przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Niekiedy postuluje się, iż wskazany przepis dotyczy również zarządzeń, które nie podlegają zaskarżeniu, wydanych przez Przewodniczącego składu sędziowskiego poza rozprawą (np. na posiedzeniu niejawnym). Wiele kontrowersji budzi możliwość stosowania art. 162 k.p.c. do postanowień Sądu. Nie podlega wątpliwości że przepis ten nie znajduje zastosowania do postanowień zaskarżalnych zażaleniem, co wynika z art. 394 k.p.c. Podobnie przyjmuje się w przypadku postanowień, które nie podlegają zaskarżeniu zażaleniem, ale wiążą sąd który je wydał, co z kolei wynika z treści art. 359 k.p.c. Art. 162 k.p.c. swym zakresem obejmuje także uchybienia w zakresie wydawania postanowień, które mogą być zmienione lub uchylone stosownie do okoliczności, a co za tym idzie w odniesieniu do których istnieje możliwość naprawienia popełnionego błędu przez sąd, który je wydał. Taki zaś charakter mają niewątpliwie wszelkie postanowienia dowodowe (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 12 listopada 2008 r., sygn. akt: V ACa 247/08). Przepis odgrywa również istotną rolą w przypadku niekompletnych doręczeń pism procesowych. Strona, która nie otrzymała pisma procesowego, lub otrzymała je niekompletne, powinna niezwłocznie dokonać zgłoszenia zastrzeżenia do protokołu – wyrok Sądu Najwyższego z dnia 20 sierpnia 2001 r., sygn. akt: I PKN 580/00, tak również wyrok Sądu Najwyższego z dnia 3 maja 1973 r., sygn. akt: I PR 86/73.
Przepis nie definiuje posiedzenia, więc można uznać iż chodzi o wszelkie posiedzenia jawne jak i niejawne, w których strona miała możliwość wzięcia udziału. Brak definicji strony rodzi domniemanie, iż przepis swoim zakresem podmiotowym może obejmować powoda, pozwanego, uczestnika postępowania, wnioskodawcę, interwenientów, oraz ich pełnomocników.
Samo złożenie zastrzeżenia polega na zabraniu głosu w toku posiedzenia, oraz wskazaniu naruszenia. Strona nie reprezentowana przez profesjonalnego pełnomocnika może na tym poprzestać. Jednakże zgłaszający zastrzeżenia adwokat albo radca prawny musi nadto wskazać przepis któremu uchybiono. W praktyce najczęściej pełnomocnik podaje jednocześnie krótkie ustne uzasadnienie. Jednak niekiedy Sąd wymaga wyczerpującego uzasadnienia – tak Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 10 sierpnia 2006 r., sygn. akt: V CSK 237/06. Przepis nie wyklucza możliwości zgłoszenia zastrzeżenia w formie pisemnej, co najczęściej będzie miało zastosowanie w przypadku zastrzeżeń składanych na najbliższym posiedzeniu. Oprócz zgłoszenia zastrzeżenia jednocześnie strona powinna zawnioskować o jego wpisanie do protokołu. W przypadku odmowy możliwe jest złożenie wniosku o uzupełnienie protokołu na podstawie art. 160 k.p.c.
Jeżeli strona była obecna na posiedzeniu, wówczas zastrzeżenie musi zostać zgłoszone do momentu zamknięcia rozprawy przez Przewodniczącego. W przypadku nieobecności, lub dostrzeżenia błędów dokonanych poza posiedzeniem (np. na posiedzeniu niejawnym) wówczas termin jest pierwsze najbliższe posiedzenie.
Zgłoszenie zastrzeżenia do protokołu powoduje, iż osoba, która dokonała zgłoszenia ma możliwość późniejszego powoływania się na uchybienia procesowe w toku posiedzenia. W razie wątpliwości w tym celu przedkłada protokół z rozprawy, na którym dokonana zgłoszenia zastrzeżenia. W przypadku braku wpisania zastrzeżenia do protokołu, gdy zgłaszający nie przedstawił takiego wniosku, traci on możliwość powoływania się zgłoszone zastrzeżenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2006 r., sygn. akt: V CSK 237/06). Natomiast gdy Sąd nie wpisał zastrzeżenia do protokołu pomimo wyraźnego wniosku strony, wówczas strona może się na zastrzeżenie powoływać. Zaniechanie zgłoszenia wyklucza możliwość późniejszego powoływania się w środkach zaskarżenia na powstałe uchybienia procesowe, za wyjątkiem uchybień które skutkują nieważnością postępowania, a więc takich na które sąd powinien zwrócić uwagę z urzędu. Sankcja ta nie obejmuje również niezawinionego działania strony, co wymaga przynajmniej uprawdopodobnienia –tak postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 października 1969 r., sygn. akt: I CR 316/09, oraz uchwała Sądu Najwyższego z dnia 27 października 2005 r., sygn. akt: III CZP 55/05.
Wniosek o zgłoszenie zastrzeżenia nie będzie konieczny do zaprotokołowania, gdy Sąd uzna jego treść za trafną i od razu się do niego zastosuje. Konieczny natomiast będzie gdy zajdzie rozbieżność co do interpretacji przepisów pomiędzy Przewodniczącym składu sędziowskiego o zgłaszającym zastrzeżenia.
Przepis znajduje zastosowanie zarówno w I instancji, jak i w postępowaniu apelacyjnym. Nie wyklucza się również podniesienia zarzutu w skardze kasacyjnej – tak wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 grudnia 2005 r., sygn. akt: III CK 90/04.
Bartosz Nadra
