Zwolnienie z długu (potocznie umorzenie) polega zatem na tym, że wierzyciel zrzeka się wierzytelności, wobec czego zobowiązanie wygasa. W przypadku takiego zrzeczenia się wierzyciela, dłużnik nie jest już zobowiązany do spełnienia świadczenia, tym samym po stronie dłużnika powstaje przysporzenie w jego majątku, gdyż ze zobowiązania jakie miał względem wierzyciela został zwolniony. W przypadku złożenia takiego oświadczenia przez wierzyciela, nie ma on już żadnego prawa do żądania zapłaty wierzytelności, a ewentualna spłata długu przez dłużnika będzie świadczeniem nienależnym po stronie wierzyciela.
Umorzenie wierzytelności (w rozumieniu zwolnienia z długu) może nastąpić w sposób określony w przepisach prawa – w tym na podstawie art. 508 k.c. Zgodnie z tym przepisem zobowiązanie wygasa, gdy wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje.
Z treści tego przepisu wynika zatem, że umorzenie wierzytelności wymaga dwóch oświadczeń woli, jednego złożonego przez wierzyciela odnośnie zwolnienia dłużnika z długu oraz drugiego złożonego przez samego dłużnika, który oświadcza, że zwolnienie z długu przyjmuje. Oświadczenie wierzyciela o zwolnieniu z długu musi więc być akceptowane przez dłużnika, by natomiast zostało zaakceptowane, to wpierw musi dotrzeć do jego wiadomości.
W doktrynie prawa ugruntował się pogląd, że oświadczenie woli w tym przedmiocie może być zarówno wyraźne, ale może też nastąpić przez czynności konkludentne, a więc w sposób dorozumiany, na przykład przez zwrot weksla, na którym dłużnik umieścił swój podpis (wyrok Sądu najwyższego z dnia 25 sierpnia 2004 roku, sygn. akt IV CK 590/03).
Jeżeli chodzi o samą formę oświadczenia w zakresie umorzenia wierzytelności, to zwolnienie z długu co do zasady może nastąpić w dowolnej formie, jednak z uwagi na ewentualne spory jakie mogą powstać w tym zakresie w przyszłości, winno być złożone w formie pisemnej (nie zachowanie tej formy nie wywołuje żadnych negatywnych skutków prawnych – na gruncie uchylonego obecnie art. 75 k.c. zwolnienie z długu o wartości przekraczającej 2.000 zł wymagało zachowania formy pisemnej).
Przepisy prawa dopuszczają poza wyżej wymienioną formą zwolnienia z długu, cofnięcie pozwu i zrzeczenie się roszczenia, które następuje bez zgody pozwanego (dłużnika). Takie zrzeczenie się roszczenia powinno być zatem traktowane jako wyjątek od wynikającej z art. 508 k.c. reguły, iż zgoda dłużnika jest tu zawsze koniecznym elementem zwolnienia z długu. Jeżeli dłużnik występuje w pozycji pozwanego, zwolnienie z długu (połączone z cofnięciem pozwu, art. 203 k.p.c.) może nastąpić bez jego udziału.
Należy także pamiętać, że zgodnie z art. 373 k.c., zwolnienie z długu lub zrzeczenie się solidarności przez wierzyciela względem jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. Oznacza to, że w przypadku wielości dłużników, wierzyciel zwalniając z długu wszystkich dłużników, winien zawrzeć odpowiednie porozumienia w tym zakresie ze wszystkimi dłużnikami solidarnymi. Ewentualnie współdłużnicy, którzy nie zostali zwolnieni z długu mogą wytaczać przeciwko wierzycielowi zarzuty, które wpływają na ich stosunek zobowiązaniowy (np. w zakresie zwolnienia z długu jednego ze współdłużników).
Umorzenie zobowiązania rozumiane jako zwolnienie z długu powoduje powstanie u podatnika przychodu, który podlegać będzie opodatkowaniu (art. 14 ust. 2 pkt. 6 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych oraz art. 12 ust. 1 pkt. 3 ustawy o podatku dochodowym od osób prawnych). Należy zaznaczyć jednak, że przychodem podatkowym u dłużnika będzie jedynie należność główna, gdyż odsetki zgodnie z zasadą kasową, uznanie odsetek za przychód podatkowy niezbędne jest faktyczne otrzymanie.
Jarosław Olejarz
