Osobom ubezwłasnowolnionym nie przysługuje uprawnienie do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia. Z perspektywy zasad właściwych dla sądowej procedury cywilnej rozwiązanie takie uznawane jest za poprawne i konsekwentne. Natomiast z punktu widzenia chronionych konstytucyjnie wartości budzi wątpliwości Rzecznika Praw Obywatelskich. W sprawie o ubezwłasnowolnienie przedmiotem postępowania jest bowiem nie tylko rozpatrzenie sprawy o ubezwłasnowolnienie, lecz także rozstrzygnięcie o zakresie konstytucyjnego prawa do wolności, rozumianego jako swoboda podejmowania przez jednostkę decyzji dotyczących jej osoby. Swoboda ta podlega licznym ograniczeniom, a w skrajnych przypadkach (jak np. ubezwłasnowolnienie całkowite) w ogóle podlega wyłączeniu. Wyłączenie swobody wynika z prawomocnego postanowienia sądowego orzekającego ubezwłasnowolnienie, a więc z rozstrzygnięcia podjętego przez organ władzy publicznej. Następstwem tego jest fakt, iż osoba ubezwłasnowolniona, nawet w przypadku faktycznego ustąpienia przesłanki w postaci braku możności kierowania swoim postępowaniem, z uwagi właśnie na istnienie prawomocnego orzeczenia, nie może korzystać z konstytucyjnego prawa do wolności. Sytuacja procesowa jednostki została bowiem ukształtowana przez ustawodawcę w ten sposób, że stała się ona wyłącznie przedmiotem działań innych osób i podmiotów uprawnionych do złożenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia.
Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 559 w związku z art. 545 § 1 i 2 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego w zakresie, w jakim nie przyznaje osobie ubezwłasnowolnionej uprawnienia do zgłoszenia wniosku o wszczęcie postępowania o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, jest niezgodny z art. 30 i art. 31 Konstytucji.
Według Trybunału Konstytucyjnego zakwestionowane przepisy ograniczają prawa do wolności osoby ubezwłasnowolnionej, co nie jest ani usprawiedliwione, ani też konieczne. Dodatkowo przepisy te naruszają godność człowieka. W obecnym stanie prawnym osoba ubezwłasnowolniona nie miała prawa inicjowania postępowania w sprawie o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia, ale równocześnie uznawało się ją za wystarczająco kompetentną do samodzielnego działania na późniejszym etapie postępowania – do zaskarżania postanowień wydanych w tym postępowaniu. Przypuszczając, że umożliwienie samodzielnego działania procesowego jest wynikiem faktycznego stanu psychicznego czy umysłowego, to należałoby osobie zainteresowanej dać możliwość wykonywania "łatwiejszych" czynności procesowych – wszczynanie postępowania, a nie "trudniejszych" – zaskarżanie postanowień wydanych w jego wyniku. "Podmiotowość" osoby ubezwłasnowolnionej jest realizowana w pełni dopiero na etapie zaskarżania postanowienia w przedmiocie zmiany lub uchylenia ubezwłasnowolnienia, a wcześniej osoba ta jest tylko biernym "przedmiotem" wniosku i decyzji o wszczęciu postępowania, mimo, że jej status materialno – prawny w obu sytuacjach jest identyczny, a taki sam może być także stopień jej faktycznego rozeznania i świadomości.
Badania przeprowadzone zarówno przez Departament Sądów Powszechnych Ministerstwa Sprawiedliwości oraz warszawską Klinikę Prawa we współpracy z Polskim Stowarzyszeniem na Rzecz Osób z Upośledzeniem Umysłowym wskazują, że nieprawidłowości praktyki sądowej są raczej regułą, a nie wyjątkiem. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że sądy stosujące prawo i rozstrzygające w kwestii uchylenia lub zmian ubezwłasnowolnienia wskutek wnoszonych przez osoby ubezwłasnowolnione wniosków powinny brać pod uwagę zapadły w dniu dzisiejszym wyrok począwszy od dnia opublikowania sentencji tego orzeczenia w Dzienniku Ustaw.
Wyrok jest ostateczny, a jego sentencja podlega ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw.
